קהילה

בעלגישע פּאָליטיקער הייבן אָן רעדן וועגן דעם חורבן

אַנטווערפּן, בעלגיע (ייִט״אַ). — ווי אַ שוועס­טער פֿונעם סאַמע וויכטיקסטן נאַצי אין בעל­גיע, האָט מאַדעלען קאָרנע גוט גע­וווּסט, אַז ס׳איז בעסער נישט צו פֿרעגן קיין קשיות וועגן דעם אָפּשטאַם פֿון די דרײַ פֿרויען, וועל­כע זי האָט געדונגען ווי דינסט-מייד­לעך אין אָקטאָבער 1942. קאָרנע האָט נישט גע­וואָלט זיך אַרײַנמישן טיפֿער אין דעם סוד, וועלכן זי האָט שוין פֿאַרשטאַנען, אַז אירע באַ­די­נערינס זענען ייִדן. מאַדעלענס ברו­דער, לעאָן דעגרעל, דער בעלגישער פּאָליטי­קער און נאַ­צי-קאָלאַבאָראַטאָר, האָט אָרגאַני­זירט די דע­פּאָר­טאַציע פֿון די אָרטיקע ייִדן; די פֿרויען האָט זיך אָבער אײַנגעגעבן אויסצובאַ­האַלטן זיך.

די אומגעוויינטלעכע מעשׂה וועגן מאַדע­לען קאָרנע און איר מאַן, אַנרי, איז באַוווּסט געוואָרן בלויז מיט עטלעכע חדשים צוריק, צווישן אַ גאַנצער כוואַליע פֿון אַרטיקלען אין דער בעלגישער פּרעסע וועגן דער ראָלע פֿו­נעם דאָזיקן לאַנד בעתן חורבן, וועלכע עס זע­נען פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אינעם פֿאַרגאַנגע­נעם יאָר.

28,902 בעלגישע ייִדן זענען אומגעקו­מען בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה. ערשט איצט, לאַנג פֿאַרשפּעטיקט, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, האָט בעל­גיע זיך פּלוצעם פֿאָקוסירט אויף איר חלק אין דער חורבן-געשיכטע. אינעם פֿאַרגאַנגע­נעם יאָר, האָט זיך אין בעלגיע געעפֿנט דער ער­שטער חורבן-מוזיי; צום ערשטן מאָל, האָט די אָרטיקע רעגירונג אָנערקענט די ראָלע, וואָס זי האָט געשפּילט אין די רדיפֿות פֿון אירע ייִדי­שע בירגער.

דער אָנערקענונג-פּראָצעס האָט זיך אָנ­גע­הויבן אין אויגוסט, ווען דער מעיאָר פֿון אַנטווערפּן האָט זיך מודה געווען, אַז בעל­גיע איז געווען באַטייליקט אין די נאַצי-פֿאַר­ברעכנס. באַלד נאָך דעם איז זײַן קאָלעגע פֿון בריסל און די פֿירער פֿון עטלעכע אַנדערע מו­ניציפּאַליטעטן אויפֿגעטראָטן מיט ענלעכע מחילה-רעדעס. צום סוף, האָט דער בעלגי­שער פּרעמיער-מיניסטער, עליאָ די רופּאָ, געמאָלדן, אַז „מיר מוזן האָבן די דרייסטקייט צו זאָגן דעם אמת: די בעלגישע מלוכישע אינסטאַנצן האָבן כּסדר אָנטיילגענומען אין דער פֿאַר­פֿאָל­גונג פֿון ייִדן‟.

מיט אָט-די ווערטער איז דער פּרעמיער אויפֿגעטראָטן בעת אַ מעמאָריאַלער צערע­מאָניע אין מעכעלען — דאָס אָרט, פֿונוואַ­נען מער ווי אַ דריטל פֿון דער בעלגישער ייִדי­שער באַפֿעלקערונג, וואָס האָט באַטראָפֿן פֿאַר דער מלחמה בערך 66,000 נפֿשות, זענען אָפּ­גע­שיקט געוואָרן קיין אוישוויץ, לויט דעם חשבון פֿו­נעם מוזיי „יד ושם‟.

אינעם איצטיקן חודש, האָט אַ קאָמיטעט פֿו­נעם בעלגישן סענאַט אָנגענומען אַ ווייכע­רע ווערסיע פֿונעם פּרעמיערס ווערטער, און זיך בלויז מודה געווען, אַז „געוויסע בעלגי­שע אינ­סטאַנצן‟ האָבן געהאָלפֿן צו דעפּאָר­טירן די ייִדן. לויט די מערבֿ־אייראָפּעיִשע סטאַנ­דאַרטן, זענען די מחילה-רייד געקומען גאַנץ שפּעט. עסטרײַך האָט אָנערקענט איר חורבן־באַטיי­לי­קונג אינעם יאָר 1993; פֿראַנקרײַך און האָלאַנד — מיט צוויי יאָר נאָך דעם.

גווידאָ יאָריס, אַ רעדאַקטאָר פֿון דער אַנט­ווערפּענער ייִדישער וועכנטלעכער צײַטונג ״Joods Actueel„, האָט געזאָגט, אַז אַזאַ פֿאַר­שפּעטיקונג האָט צו טאָן, טיילווײַז, מיט די סיכסוכים צווישן דעם פֿלעמיש-רעדנדיקן און פֿראַנצויזיש-רעדנדיקן ראַיאָן, פֿלאַנדערס און וואַלאָניע. צוליב דעם, האָבן די צדדים פֿו­נעם סיכסוך נישט געקאָנט דערגרייכן אַ קאָנ­סענסוס וועגן אַנדערע ענינים. אַפֿילו אַזעלכע פּשוטע פֿראַגעס, ווי אַ פּראָיעקט פֿון אַ נײַעם אוניווערסיטעט אָדער אַ שפּיטאָל, ברענ­גען טאַקע אָפֿט צו דעבאַטן צווישן די פֿאָר­שטייער פֿון די צוויי עטנישע גרופּעס, די פֿלע­מי­שע און די וואַלונער. די געגנט-פּאָליטיקער פֿון די דרײַ אויטאָנאָמע ראַיאָנען פֿון דער קליינער ברעכיקער פֿעדעראַציע, באַציִען זיך איינער צום צווייטן מיט אַ חשד.

דער היסטאָריקער יאַן מאַעס האָט אַנט­דעקט קאָרנעס מעשׂה, וועלכע איז פֿאַר­עפֿנט­לעכט געוואָרן אין דער דערמאָנטער ייִדי­שער צײַטונג, און אויסגעפֿונען איינע פֿון די אָפּ­געראַטעוועטע דינסטן, מיטן נאָמען חנה נאַ­דעל, וועלכע וווינט איצט אין ישׂראל. זי האָט דערציילט, אַז פֿאַרשיידענע מענטשן, פֿאַרבונדן מיט דער נאַצי-באַוועגונג, פֿלעגן כּסדר עסן וואַרמעס אין קאָרנעס הויז, ווען די דרײַ ייִדי­שע פֿרויען פֿלעגן זיך אויסבאַהאַלטן אינעם קע­לער. נאַדעלס מאַמע פֿלעגט צומאָל גרייטן געפֿיל­טע פֿיש, וואָס קאָרנע וואָלט פּרעזענטירט אירע געסט ווי אַ „מיזרחדיקער מאכל‟.

אַזעלכע בראַווע משפּחות זענען געווען אין בעלגיע נישט אַזאַ זעלטנקייט, ווי אין אַנ­דע­רע אייראָפּעיִשע לענדער. 1,612 בעלגיער גע­פֿי­נען זיך אין דער רשימה פֿון חסידי-אומות-העולם — נישט-ייִדן, וועלכע האָבן געראַטע­וועט ייִדן בעת דעם חורבן — לויט דער ידיעה פֿון „יד ושם‟. די דאָזיקע צאָל איז די דריט-גרעס­טע אין מערבֿ־אייראָפּע, נאָך פֿראַנקרײַך (3,513 מענטשן) און האָלאַנד (5,204), און אַ סך גרע­סער, ווי אין דײַטשלאַנד און איטאַליע (אַרום 500).

די משפּחה קאָרנע איז אָבער נישט אויף דער ליסטע פֿון חסידי-אומות-העולם, ווײַל נאַדעל, איצט אַ 86־יאָריקע פֿרוי, האָט קיינ­מאָל נישט איבערגעגעבן די אינפֿאָרמאַציע וועגן זיי דעם מוזיי „יד ושם‟. אין אַן איטער­וויו פֿאַר דער ייִט״אַ, האָט נאַדעל דערקלערט, אַז זי האָט געוואָלט עס טאָן, נאָר באַשלאָסן, אַז אַזאַ פּיר­סום וואָלט געקאָנט ברענגען קאָרנעס משפּחה אַ היזק, צוליב אירע נאָענטע פֿאַרבינדונ­גען מיט די נאַציס.

אַזוי ווי דעגרעל, האָבן הונדערטער בעל­גיער — אַרײַנגערעכנט אַ סך פּאָליציאַנטן — כּסדר געהאָלפֿן די נאַציס, דירעקט צי אומ­די­רעקט, צו זוכן און דעפּאָרטירן די ייִדן. אַלע מוניציפּאַליטעטן האָבן געפֿאָלגט דעם נאַצי־באַפֿעל צו רעגיסטרירן אַלע ייִדן אונטער זייע­רע יוריסדיקציעס. בלויז דער בריסלער ראַיאָן האָט זיך אָפּגעזאָגט צו געבן די אָרטיקע ייִדן די צייכנס מיט געלע שטערנס.

אינעם יאָר 2007, האָט דער בעלגישער „צענ­טער פֿאַר היסטאָרישער פֿאָרשונג און דאָ­קו­מענטאַציע פֿון דער מלחמה און דער הײַנ­טיקער געזעלשאַפֿט‟, פּובליקירט אַ באַ­ריכט אויף 1,100 זײַטן, מיטן נאָמען „די פֿאָלגעוו­די­קע בעלגיע‟, וווּ עס ווערן דאָקומענ­טירט פֿאַקטן פֿון סיסטעמאַטישער קאָלאַבאָראַציע פֿון דער מלוכה מיט די נאַצי-רדיפֿות קעגן ייִדן און ציגײַ­נער. די פֿאָרשונגען האָבן זיך אָנגע­הויבן מיט אַ צענד­ליק יאָר צוריק. ערשט הײַנט, אָבער, האָט דער סע­נאַט אָנערקענט אַ טייל פֿון די ידיעות.

מאַעס האָט דערקלערט, אַז אויף דער פֿראַנ­צויזישער זײַט פֿון בעלגיע האָט די רעגי­רונג נישט אָפּגעהיט ווי געהעריק די נייטיקע דאָקומענטן, דערפֿאַר האָט די פֿאָרשונג פֿאַרנו­מען אַזאַ לאַנגע צײַט. להיפּוך, האָבן די פֿלעמי­שע אינסטאַנצן אַלץ פּרטימדיק אַרכיווירט. ד״ר עריק פּיכאַר, דער גרינדער פֿון דער בריסע­לער „אַסאָציאַציע פֿונעם חורבן-אָנדענק‟, האָט צוגעגעבן אַן אַנדער מאָמענט, צוליב וועלכן די בעלגישע פּאָליטיקער האָבן ביז לעצטנס נישט געוואָלט רעדן וועגן דעם נאַצי-גענאָציד. אינעם פֿראַנצויזיש־רעדנדיקן ראָיאָן איז אומגע­קו­מען אַרום אַ פֿערטל פֿון דער ייִדישער באַפֿעל­קע­רונג, און אינעם פֿלעמישן — דרײַ פֿערטל. פֿאַר דער מלמחה האָבן אין ביידע טיילן פֿון בעל­גיע געלעבט בערך די זעלבע צאָל ייִדן. פֿון כּנען ליפֿשיץ