אַ פֿריילעכן „טאָג פֿון פּי‟

Happy Pi Day

הרבֿ נתן סליפֿקין מיט אַ לעמור און אַ „פּי־ראָג‟ לכּבֿוד דעם „טאָג פֿון פּי‟
הרבֿ נתן סליפֿקין מיט אַ לעמור און אַ „פּי־ראָג‟ לכּבֿוד דעם „טאָג פֿון פּי‟

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published March 18, 2013, issue of March 29, 2013.

דעם 14טן מאַרץ האָט הרבֿ נתן סליפֿקין, דער מחבר פֿון אַ צאָל ביכער וועגן עוואָלוציע, צוליב וועלכע ער האָט געקראָגן אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ „כּופֿר‟ אין שטאַרק פֿרומע קרײַזן, באַגריסט דעם עולם מיטן „אָפֿיציעלן טאָג פֿון דער צאָל פּי (π)‟. אין זײַן אַרטיקל אויף דער וועבזײַט „ראַציאָנאַליסטישע ייִדישקייט‟ דערציילט סליפֿקין וועגן פֿאַרשיידענע ייִדישע קוואַלן, וואָס האָבן צו טאָן מיט דער דאָזיקער באַרימטער צאָל, וואָס באַצייכנט, אויף וויפֿל מאָל דער פּערימעטער פֿון אַ קרײַז איז גרעסער פֿון זײַן דיאַמעטער:

//www.rationalistjudaism.com/2010/03/happy-pi-day.html

דער קאַליפֿאָרניער פֿיזיקער לאַרי שאָו האָט מיט 25 יאָר צוריק אָרגאַניזירט די ערשטע גרויסע שׂימחה לכּבֿוד „פּי‟ בײַם קינסטלעריש-וויסנשאַפֿטלעכן מוזיי „עקספּלאָראַטאָריום‟ אין סאַן-פֿראַנציסקאָ. אַזוי ווי די דעצימאַלע אַפּראָקסימאַציע פֿון דער-אָ צאָל איז 3.14, האָט ער אויסגעקליבן דעם 14טן טאָג פֿונעם 3טן חודש. אין 2009 האָט דער אַמעריקאַנער סענאַט אָנגענומען אַ רעזאָלוציע, לויט וועלכער די דאָזיקע דאַטע ווערט אָנערקענט ווי אַן אָפֿיציעלער נאַציאָנאַלער טאָג.

לעצטנס האָט זיך דער „טאָג פֿון פּי‟ פֿאַרשפּרייט צווישן ליבהאָבער פֿון מאַטעמאַטיק אויך אין אַנדערע לענדער, הגם דער אויסקלײַב פֿון דער דאַטע איז פּאַסיק פֿאַר אַמעריקע, אָבער נישט פֿאַר אַנדערע לענדער, וווּ דער מינהג איז צו פֿאַרשרײַבן דעם חודש פֿאַרן טאָג ווי 14.3; די אַפּראָקסימאַציע פֿון פּי זעט נישט בכלל אויס ווי אַ קאַלענדאַר-טאָג פֿאַר די תּושבֿים פֿון אַנדערע לענדער, ווײַל אינעם יאָר זענען דאָך פֿאַראַן בלויז 12 חדשים, דערפֿאַר האָבן אַ טייל מענטשן אָנגענומען די „פֿאַרדרייטע‟ אַמעריקאַנער דאַטע.

מיט 15 יאָר צוריק, אינעם יאָר 1998, האָט דער באַרימטער רעזשיסאָר דאַרען אַראָנאָפֿסקי אַרויסגעלאָזט דעם אומגעוויינטלעכן שוואַרץ־ווײַסן פּסיכאָדעלישן פֿילם „פּי‟ מיט אַ ייִדישן טעם, פֿול מיט בפֿירושע קבלה-ענינים, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן אַ קאָמפּיוטער-פּראָגראַמיסט מיטן נאָמען מאַקס כּהן, וועלכער האָט אַמאָל אַנטדעקט על-פּי-צופֿאַל דעם אמתן שם-המפֿורש — אַ מיסטישע סעקווענץ פֿון 216 ציפֿערן. כּהן קאָן נישט געפֿינען דאָס צעטל, וווּ ער האָט אָפּגעדרוקט די דאָזיקע סעקווענץ, און פֿירט ווײַטער זײַנע זוכענישן. דער מאַטעמאַטיקער ווערט צו ביסלעך משוגע און נעמט זיך שיִער נישט דאָס לעבן.

מיט עטלעכע חדשים צוריק איז אַרויס דער היסטאָרישער פֿילם „דאָס לעבן פֿון פּײַ‟, געשאַפֿן דורכן רעזשיסאָר אַנג לי, וועגן אַ מענטש מיטן נאָמען פּײַ, וועלכער שטודירט קבלה און אַנדערע עזאָטערישע זאַכן און אַנטדעקט טיפֿע פֿאַרבינדונגען צווישן פֿאַרשיידענע רעליגיעס. ס׳איז קלאָר, אַז דער נאָמען פֿונעם הויפּטהעלד אינעם בוך, אויף וועלכן דער פֿילם איז באַגרינדעט, איז מרמז אויף דער באַרימטער מאַטעמאַטישער צאָל.

„פּי‟ האָט צו טאָן מיט אַ גאַנץ ראַציאָנעלער קאָנצעפּציע, אָבער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ נישט-ראַציאָנאַלע און טראַנסצענדענטאַלע צאָל. דאָס מיינט, אַז די סעקווענץ פֿון די ציפֿערן אין איר דעצימאַלער רעפּרעזענטאַציע האָט נישט קיין סוף און חזרט זיך נישט איבער. דער דאָזיקער פּאַראַדאָקס, ווי עס דערקלערן אַ ריי פֿילאָסאָפֿן, ווײַזט אָן אויף דעם אַלגעמיינעם מצבֿ פֿונעם וועזן, וווּ ראַציאָנעלע און אומראַציאָנעלע ענינים זענען שטענדיק צונויפֿגעפֿלאָכטן און דער אמת קאָן רעפּרעזענטירט ווערן בלויז דורך אַן אין-סופֿיקן ריי פֿון נישט-גענויע אַפּראָקסימאַציעס.

מע קאָן זאָגן, אַז סליפֿקינס לעבן איז גופֿא אַ בײַשפּיל פֿון אַזאַ פּאַראַדאָקס. אין זײַנע ביכער, דערקלערט ער מיט אַ סך ערנסטע ראַיות פֿון באַקאַנטע רבנים, אַז מע קאָן אָפּטײַטשן די מעשׂה-בראשית אויף אַן אופֿן, וואָס שטימט מיט דער עוואָלוציע-טעאָריע. אין די חרדישע קרײַזן האָבן זײַנע חיבורים אַרויסגערופֿן אַ גאַנצן סקאַנדאַל; מע האָט פֿאַרשפּרייט „קול-קוראס‟ און געצוווּנגען דעם מחבר צו פֿאַרלאָזן די שיל, וווּ ער פֿלעגט דאַוונען. ווי אַ רעזולטאַט פֿון די החרמות, זענען זײַנע ביכער דווקא פּאָפּולער צווישן אַ טייל חרדים.

די רבנים, וועלכע האָבן געאַסרט סליפֿקינס ביכער, האָבן אַליין געהאַלטן, פֿאַרשטייט זיך, אַז זיי פֿירן זיך אויף ראַציאָנעל, אין פֿאַרגלײַך מיטן „אַפּיקורסישן‟ מחבר. איינער פֿון די הויפּט-קעגנער פֿון סליפֿקינען, הרבֿ לייב טראָפּער, אַ געוועזענער ראָש־ישיבֿה און אָנפֿירער פֿון אַ גירות-אָרגאַניזאַציע, האָט מיט אַ פּאָר יאָר צוריק פֿאַרלוירן זײַן פּאָזיציע צוליב אַ סעקסועלן סקאַנדאַל מיט אַ נישט-ייִדישער פֿרוי, וועלכע האָט דעמאָלט געהאַלטן בײַם ווערן אַ גיורת. אַזעלכע מעשׂים ווערן באַטראַכט, געוויינטלעך, דווקא ווי אַ בײַשפּיל פֿון אומראַציאָנעלע מענטשלעכע אינסטינקטן.

לאָמיר זיך אָבער אומקערן צו סליפֿקינס אַרטיקל. לויט אַ באַקאַנטער מעשׂה, האָט דער ווילנער גאָון באַמערקט אַן אינטערעסאַנטע זאַך וועגן דעם פּסוק אין ספֿר-מלכים, וווּ עס ווערט באַשריבן שלמה המלכס רונדער קופּערנער באַסיין, שטייט געשריבן „וקוה שלושים באַמה‟ — אַז דער באַסיין האָט געהאַט אַ פּערימעטער פֿון 30 אַמות און דעם דיאַמעטער פֿון צען אַמות. לויט דער מסורה, לייענט מער אָבער „קו‟ אַנשטאָט „קוה‟. מע דערציילט, אַז דער ווילנער גאָון האָט געזאָגט, אַז אין דעם חילוק צווישן די דאָזיקע צוויי ווערטער, וואָס זענען בגימטריא 106 און 111 איז באַהאַלטן אַ בעסערע אַפּראָקסימאַציע פֿון „פּי‟. 111/106 מאָל 30 איז בערך 31.4151; דאָס איז אַ גענוג אַקוראַטער חשבון פֿונעם באַסיין-פּערימעטער. דער ווילנער גאָון האָט באַמערקט אַ צאָל אַנדערע פֿאַרשיידענע באַהאַלטענע אַפּראָקסימאַציעס און סודות-התּורה וועגן „פּי‟ בײַם אָנהייב פֿון זײַן קבלה-פּירוש אויף ספֿר-יצירה.

דער רמב״ם איז געווען דער ערשטער באַקאַנטער מענטש אין דער וועלט, וועלכער האָט געמאָלדן, אַז ס׳איז אוממעגלעך אויסצודריקן „פּי‟ גענוי ווי אַ פּראָפּאָרץ פֿון צוויי נאַטירלעכע צאָלן. אינעם 18טן יאָרהונדערט האָט דער דײַטשישער מאַטעמאַטיקער יאָהאַן לאַמבערט פֿאָרמעל דערוויזן, אַז „פּי‟ איז טאַקע אַן נישט-ראַציאָנעלע צאָל.

אין זײַן אַרטיקל, באַטאָנט סליפֿקין, אַז לויט זײַן דעה איז דער חילוק צווישן „קו‟ און „קוה‟ בלויז אַ רעזולטאַט פֿון אַ סופֿרישן טעות, אַז ס׳איז נישט קלאָר, צי די באַמערקונג וועגן דעם קומט טאַקע פֿונעם ווילנער גאָון, און דער רמב״ם האָט זיך פֿאַרלאָזט אויף דער חכמה פֿון אוראַלטע גריכישע חכמים. ער גיט צו, אַז די חז״ל האָבן, מסתּמא, געגלייבט, אַז דער פּערימעטער פֿון אַ קרײַז איז דרײַ מאָל גרעסער ווי דער דיאַמעטער, און בכלל נישט געוווּסט וועגן קיין „פּי‟. דאָס לעצטע איז זיכער נישט אמת. אין „משנת המידות‟, אַ געאָמעטרישער טעקסט פֿון דער משניות-תּקופֿה, גיט דער תּנא רבי נחמיה אַ גענוג גוטן פּראַקטישן חשבון, אַז דער פּערימטער איז 22/7 גרעסער ווי דער דיאַמעטער. די זעלבע פּראָפּאָרץ, לויט דעם ווילנער גאָון, דערמאָנט ברמז אין ספֿר-יצירה, וואָס באַלאַנגט מער-ווייניקער צו דעם זעלבן היסטאָרישן פּעריאָד.

אַזעלכע געדאַנקען זענען געווען די עיקר-סיבה פֿון דער קעגנערשאַפֿט לגבי סליפֿקינען. ער לייקנט כּסדר אָפּ עזאָטערישע געדאַנקען און גלייבט נישט, אַז עמעצער, אַחוץ די תּנ״כישע נבֿיאים, קאָן האָבן איבערנאַטירלעכע השׂגות. די קשיא אָבער איז: וואָס הייסט „ראַציאָנאַליזם‟? אין דער אָנגענומענער פֿילאָסאָפֿישער טערמינאָלאָגיע מיינט עס דעם צוגאַנג, לויט וועלכן דער מענטש קאָן באַגרײַפֿן די גאַנצע וועלט מיטן אינערלעכן כּוח פֿונעם שׂכל. אַ צאָל אָנהענגער פֿון אַזאַ צוגאַנג זענען דווקא געווען מיסטיקער, וועלכע האָבן זיך אַקטיוו אינטערעסירט מיט קבלה. למשל, לײַבניץ האָט פֿאַקטיש געגלייבט, אַז דורך שׂכלדיקע מעדיטאַציעס קאָן מען, אין פּרינציפּ משׂיג זײַן אַלץ אין דער וועלט אָן קיין וויסנשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען.

סליפֿקינס צוגאַנג קאָן בעסער באַשריבן ווערן ווי אַ פֿאָרעם פֿון עמפּיריציזם, לויט וועלכן די קלאָר-באַשטימטע עקספּערימענטאַלע פֿאַקטן, און נישט אַבסטראַקטע שׂכל־חשבונות, זענען דער יסוד פֿון אונדזערע ידיעה. אינעם פּאָפּולערן באַנוץ, אַחוץ פֿילאָסאָפֿישע קרײַזן, ווערט אַזאַ צוגאַנג טאַקע באַטראַכט ווי „ראַציאָנאַליזם‟. דאָס קומט אָבער אויך נישט אַלעמאָל אין סתּירה מיט עזאָטערישע ענינים. אַ צאָל מקובלים און אַזעלכע באַרימטע איסלאַמישע דענקער, ווי אבן-סינא, האָבן אָנגעווענדט דעם עמפּירישן צוגאַנג, שטודירנדיק די אינערלעכע מיסטישע צושטאַנדן און דערפֿאַרונגען פֿון אַ מענטשלעכער נשמה.

גאָר אינטערעסאַנטע, טיפֿע און גאַנץ שׂכלדיקע געדאַנקען וועגן דעם ענין פֿון נישט-ראַציאָנעלע צאָלן, אין שײַכות צו דער נאַטור פֿונעם וועזן און דעם מענטשלעכן לעבן, זענען פֿאַראַן אינעם בוך „דער שטערן פֿון גאולה‟ פֿונעם גרויסן ייִדישן פֿילאָסאָף פֿראַנץ ראָזענצווײַג. ער דערקלערט, אַז דער אמת אַנטפּלעקט זיך אין דער וועלט ווי אַזאַ צאָל ווי „פּי‟, וואָס קאָן אויסגעדריקט ווערן בלויז דורך אַפּראָקסימאַציעס. מע קאָן זאָגן, אַז לויט ראָזענצווײַגס פֿילאָסאָפֿיע, סײַ אַזעלכע ראַציאָנאַליסטן, ווי סליפֿקין, סײַ זוכער פֿון גימטריא-סודות, אַנטדעקן כּסדר נײַע „ציפֿערן‟ אינעם אומענדלעכן פּראָצעס פֿון אונדזער השׂגה פֿונעם וועזן.