און בײַם טיש זײַנען געזעסן...

Mysterious Guest at the Table


פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published October 11, 2013, issue of November 08, 2013.

עס איז שװער צו געפֿינען אַ צװײטע געשעעניש, װאָס װאָלט אױף אַזאַ טאָטאַלן אופֿן פֿאַראײניקט כּמעט אַלע בעלצער ייִדן, װי דאָס גרינדן פֿון דער ייִדישער קולטור־געזעל­שאַפֿט סוף 1980ער יאָרן. אַפֿילו די װײטיקדיקע געשעענישן פֿון יולי 1941, װען די טרױעריק באַרימ­טע „זאָנדער־קאָמאַנדע 10‟ האָט אױס­געקליבן בעלץ פֿאַר דער ערשטער מאַסן־ליקװידאַציע־אַקציע אױף די אָקופּירטע טעריטאָריעס פֿון ראַטן־פֿאַרבאַנד — אַפֿילו דעמאָלט האָט דער שאָטן פֿון טױט מער צעשפּאָלטן װי פֿאַראײניקט די ייִדישע קהילה. אַ טײל פֿון די בכּבֿודיקע בעלצער ייִדן האָבן ניט געגלײבט אין דער אוממענטשלעכער אַכזריותדיקײט פֿון אַזאַ „גרױסן און קולטורעלן פֿאָלק‟ װי די דײַטשן. דװקא זײ, אַ גרופּע פֿון די בכּבֿודיקע בעלצער ייִדן האָט מען צעשאָסן בעת דער ערשטער מאַסן־ליקװידאַציע. יענע ייִדן, װעלכע האָבן ניט געגלײבט אין דער באַזונדערער קולטור־מיסיע פֿונעם דײַטשישן פֿאָלק, זײַנען פּשוט אַנטלאָפֿן און אױף אַזאַ אופֿן געראַטעװעט זיך און זײערע משפּחות.

צװישן יענע בעלצער ייִדן, װעל­כע האָבן ניט געגלײבט אין די הומאַ­ניס­טישע צילן פֿון די דײַטשישע פֿאַ­שיסטן איז געװען זיסי־יאָסל זאַלצ­מאַן, אַ פֿאָטער מיט קלײנע קינ­דער אױף די הענט, און צװישן זײ, דער דרײַ־יאָריקער שלום. אַ דאַנק זיסי־יאָסלס „אומגלױבן‟ אין די דײַטשישע רוצחים האָב איך, פֿערציק יאָר נאָכן חורבן, געקראָגן אַן אמתן חבֿר און אַ זעלטענעם כאָרעאָגראַף פֿאַר דער בעלצער ייִדישער טעאַטער־סטודיע „מנורה‟, מיט װעלכער שלום זאַלצמאַן האָט אָנגעפֿירט נאָך מײַן עולה זײַן קײן ישׂראל.

מע קען לאַנג רעדן װעגן די קרומע און אַפֿילו סתּירותדיקע װעגן פֿונעם ייִדישן גורל, נאָר װען כּמעט אַלע ייִדן האָבן פֿאַרלאָזט בעלץ, האָט זיך שלום זאַלצמאַן מיט זײַן פֿרױ באַזעצט אין אַ קלײן דײַטשיש שטעטל פֿולדע, כּדי צו זײַן װאָס נענ­טער צו זײַן שװעסטער, קינדער און אײניקלעך. דאָס איז געשען פּונקט אין יענעם יאָר, װען דעטלעף־פֿרידריך הוטשענרױטער (אַ דײַטש, װעלכער האָט פֿאַר דער ייִדישער קולטור גע­טאָן מער פֿון אַ סך אונדזערע אײגענע „גיבורים‟) איז געקומען פֿון דרעזדען קײן ישׂראל צו זוכן מאָדערנע ייִדי­שע פּיעסעס, כּדי צו גרינדן אַ ייִדישע טרופּע בײַם „ראָק־טעאַטער־דרעזדען‟. מײַן פּערזענלעכע באַ­ציִונג צו דײַטשלאַנד איז געװען ניט קײן אײנפֿאַכע. פֿון אײן זײַט, הונדערט און צװײ אומגעקומענע און דערהרגעטע פֿון מײַן משפּחה, און פֿון דער צװײטער זײַט, אַז די דײַטשן אַלײן פֿאַרבעטן מיך אָנטײל צו נעמען אינעם ברענגען די מאָדערנע ייִדישע קונסט קײן דײַטשלאַנד — איז פֿאַר װאָס זאָל איך זײ אָפּזאָגן?.. און דאַן האָב איך באַשלאָסן: „מײַן טאַטע, נתן פֿעלזענבאַום, זאָל זיך מיִען, איז געקומען קײן דרעזדען מיט אַ ביקס און געװען דאָרטן שװער פֿאַר­װוּנדעט, אָבער איך, זײַן זון, װעל קומען אַהין מיט אַ לעבעדיק ייִדיש װאָרט‟. דװקא מיט דעם װאָרט, װעלכן זײ, די דײַטשן, האָבן כּמעט פֿאַרניכטעט.

צו מײַן ערשטער פֿאָרשטעלונג „באָנציע־שװײַג‟ האָב איך אײַנגעלאַדן שלום זאַלצמאַן, װי אַ כאָרעאָגראַף. נאָך דער ערשטער פֿאָרשטעלונג איז געקומען די צװײטע, און װידער האָב איך געאַרבעט מיט זאַלצמאַן. נאָך דער פּרעמיערע פֿון דער צװײטער פֿאָרשטעלונג, „אַ רעגן־טױער‟, איז געקומען די צײַט צו באַזוכן זאַלצמאַנען אין זײַן פֿולדער דירה. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן?… אַ שטילע פּראָװינציעלע דײַטש־טערקישע שטאָט מיט אַן אומגעריכטן קינסטלעכן צענטער פֿון דער רענעסאַנס־תּקופֿה. די געבײַדע, װוּ די זאַלצמאַנס האָבן געװױנט און װױנען ביזן הײַנטיקן טאָג, איז אַ סטאַנדאַרטער הײַזער־באַראַק פֿאַר די סאָציאַל שװאַכע לײַט.

ערבֿ מײַן אָפּפֿאָר, אין אָװנט, זײַנען מיר געזעסן בײַם קעניגלעך געדעקטן טיש, װי נאָר די זאַלצמאַנס קענען באַדעקן. געזעסן, געטומלט… פּלוצעם האָט עמעצער אָנגעקלאַפּט אין דער טיר, פֿיר מאָל. אינע, שלומס פֿרױ, איז גלײַך אױפֿגעשטאַנען און אַרױס פֿונעם צימער. שלום איז אַרױס אינעם קאָרידאָר און זיך אומגעקערט מיט עפּעס אַ פֿרױ. דאָס איז געװען אַ קליינטשיקע ציכטיקע אַלטיטשקע מיט אָפּגעבליאַקעװעטע בלינדעװאַטע אױגן און מיט שנײ־װײַסע, קאָקעטיש צוגעקעמטע געקרײַזלטע האָר.

„זײַט באַקאַנט, פֿראַו פּערענצי, הער פֿעלזענבאַום‟, — האָט שטיל אַרױסגערעדט שלום און פֿאַרבעטן די פֿראַו פּערענצי צום טיש. די אַלטיטשקע פֿראַו האָט געטרונקען אײן „פֿינגערהוט‟ נאָכן אַנדערן און גאָרניט פֿאַרביסן, כאָטש איר טעלער איז געװען פֿול מיט כּולו־גוטס. מיר זײַנען געזעסן און געשװיגן, פֿראַו פּערענצי האָט „געצײלט ספֿירה‟. שלום האָט ניט אױסגעהאַלטן די מאָדנע סיטואַציע און איז אַרױס אױפֿן באַלקאָן. פֿראַו פּערענצי האָט אָנגעגאָסן זיך אַ שנעפּסל, אַ קוק געטאָן אױף מיר און אָנגעהױבן רעדן:

„אין יאָר 1936, אױף דער בער­לינער אָלימפּיאַדע האָב איך געװוּנען דעם זילבערנעם מעדאַל אין שװים־פֿאַרמעסט, און דער פֿיורער אַלײן האָט מיר אױפֿגעהאָנגען דעם מעדאַל אױפֿן האַלדז און געדריקט די האַנט… אָט די־אָ האַנט… דעמאָלט בין איך געװען אַ שײן מײדל… און כ’האָב געהײסן אי… אי… אי…‟ — און פֿראַו פּערענצי איז אַנטשלאָפֿן געװאָרן, זיצנדיקערהײט, מיטן קאָפּ אױפֿן טיש, מיט די שנײ־װײַסע לאָקענעס אינעם ייִדישן סאַלאַט…

איך בין אַרױס רײכערן אױפֿן באַלקאָן. שלום איז געשטאַנען בײַ די פּאָרענטשעס מיט צוגעמאַכטע אױגן און האָט געשװיגן. כ’האָב אים ניט געשטערט. כ’בין געװען זיכער, אַז ער האָט ניט געהערט פֿראַו פּערענציס קורצן מאָנאָלאָג. אין צען מינוט אַרום האָבן מיר זיך אומגעקערט אינעם צימער, נאָר די פֿראַו פּערענצי איז שױן דאָרט ניט געװען.

גאָטעניו, האָב איך דעמאָלט אַ טראַכט געטאָן, כ’האָב שטענדיק געװוּסט, אַז אומגעריכט און אומ­פֿאַרשטענדלעך זײַנען דײַנע מעשׂים, נאָר דאָס מאָל, װען דו האָסט באַזעצט אונטער אײן דאַך אַ געװעזענע נאַצי־פֿראַו און אַ ייִדישן קינסטלער… גאָטעניו, אפֿשר דאָס מאָל האָסטו אַ ביסעלע איבערגעטריבן?…