די וועלט פֿון שלום אַשס ראָמאַנען

The Universe of Sholem Asch‘s Novels


פֿון דובֿ־בער קערלער

Published May 11, 2014, issue of June 06, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

די אויסגסדרטע ביבלאָגראַפֿיע פֿון אַשס ראָמאַנען (אַרײַנגערעכנט זייערע איבערזעצונגען אויף פּויליש, ענגליש, דײַטש און פֿראַנצויזיש), וואָס וואָלט געמעגט אפֿשר זײַן אויסגסדרט כראָנאָלאָגיש איידער אַלפֿאַבעטיש איז אַ ניצלעכע און זייער אַ פֿאַרלאָזלעכע, ווײַל עס ווערן אין איר פֿאַרצייכנט בלויז יענע ווערק, וואָס די מחברין האָט זיי אַליין געהאַלטן אין דער האַנט. דער פֿאָרשערינס הויפּט־אינטערעס איז אָבער קאָנצענטרירט אויף טעמאַטיק, אויפֿן היסטאָרישן קאָנטעקסט, אויף שלום אַשס היסטאָריאָגראַפֿישן גאַנג און אויף זײַן בײַשטײַער צו אַ כּמו־עטנאָגראַפֿישער פֿאַראייביקונג פֿונעם פּוילישן ייִדנטום.

ד”ר סיטאַזש רעדט אויך אַרום אַשס ליטעראַרישע שיטה און געוויסע סטרוקטורעלע אייגנשאַפֿטן פֿון זײַנע ראָמאַנען. זי דערמאָנט אַפֿילו, אַז אַ ריי שרײַבער און קריטיקער האָבן שטאַרק געהאַלטן פֿון זײַן ברייטן ראָמאַניסטישן פֿאַרנעם, אַפֿילו פֿון זײַן פֿילזײַטיקן שילדערונג־מעטאָד. זײַן אויסקלײַב פֿון ווערטער און אויסדרוקן איז ניט תּמיד געווען אַזוי שטאַרק געראָטן. און דווקא אָט די סתּירה צווישן דעם שרײַבערס “ליטעראַרישערַ” שיטה און זײַן הינקענדיקער “לינגוויסטישער” סטיליסטיק, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ גאָר אינטערעסאַנטן פֿענאָמען. עס קוקט אַפֿילו אויס גלײַך ווי אַש וואָלט געשריבן אַ סצענאַר פֿאַר אַ גרויסאַרטיקן פֿאַרנעמיקן פֿילם, וווּ די סטיליסטיק פֿון דעם אייגנטלעכן טעקסט מוז ניט תּמיד זײַן מי־יודע ווי וויכטיק (ניט אומזיסט איז ער אויך געווען אַ געניטער און אַ גאָר געראָטענער דראַמאַטורג).

אין דער אמתן, פֿאַרמאָגן מיר אַ ריי פֿאַלן פֿאַרשידענע פֿאָרמען און מאַניפֿעסטאַציעס פֿון זײַן שעפֿערישקייט. עס רעדט זיך דאַ ניט פֿון דעם בשעתו פֿענאָמענאַלן דערפֿאָלג פֿון זײַנע ראָמאַנען אויף ענגליש און מעגלעך אויך אַנדערע “גרויסע” קולטור־שפּראַכן. ריין סטיליסטיש פאַרמאָגן מיר אויף ייִדיש גופֿא מער ווי איין שפּראַכלעכן נוסח פֿון אַשס ראָמאַנען (און אַפּנים אויך פֿון אַ טייל זײַנע דערציילונגען). קיין שום ערנסטע אויספֿאָרשונג איז ניט דורכגעפֿירט געוואָרן.

אַשס באַקאַנטער ראָמאַן “קידוש השם” איז דערשינען צום ערשטן מאָל אין 1920 (אָנגעשריבן אין 1919 גלײַך נאָך די בלוטיקע פּאָגראָמען אין אוקראַינע בעת דעם רוסישן בירגערקריג). אָט איז אַ קורצע ציטאַטע פֿון דער צווייטער אויסגאַבע פֿון 1923:

ווען די קנוילן רויך האָבן אָנגעהויבן שיטערער צו ווערן, האָט זיך אָנגעהויבן צו ענטפּלעקן ווי דורך אַ נעבעל צוערשט דער גרויסער, גרויסער פּיעקעליק, וועלכער האָט פֿאַרנומען אַ האַלבע שטוב, און אויף אים האָט זיך באַוויזן עפּעס גרויסעס, אומגעלומפּערטעס און דונקעלעס.

22 יאָר שפּעטער, אין איינעם פֿון די גרויליק ביטערע יאָרן, אין 1942, האָט דער ניו־יאָרקער פֿאַרלאַג “מתּנות” אַרויסגעגעבן דעם ראָמאַן אין אַ נײַער, אייגנטלעך אויסרעדאַגירטער אויסגאַבע. דאָרטן לייענט זיך דער זעלביקער זאַץ שוין אַזוי:

ווען די קנוילן רויך האָבן אָנגעהויבן שיטערער צו ווערן, האָט זיך אָנגעהויבן צו אַנטפּלעקן, ווי דורך אַ נעפּל, דער גרויסער, גרויסער פּיעקעליק, וועלכער האָט פֿאַרנומען אַ האַלבע שטוב, און אויף אים האָט זיך באַוויזן עפּעס אַ גרויסע, אומגעלומפּערטע און טונקעלע זאַך.