ווען אוישוויץ איז געווען אַ ייִדיש שטעטל

When Auschwitz Was a Jewish Town

אוישוויץ איז אַמאָל געווען אַ בליִענדיק ייִדיש שטעטל
Collection of Lukasz Szymanski
אוישוויץ איז אַמאָל געווען אַ בליִענדיק ייִדיש שטעטל

פֿון אַנאַ גאָלדענבערג (Forward)

Published May 22, 2014, issue of June 06, 2014.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

שירי סאַנדלער, די קוראַטאָרין פֿון דער אויסשטעלונג, די אַמעריקאַנער דירעקטאָרין פֿונעם ייִדישן צענטער אין אוישוויץ און אַ מיטאַרבעטאָרין פֿונעם ניו־יאָרקער „מוזיי פֿון ייִדישער ירושה‟, האָט דערקלערט, אַז „ס׳איז גרינג זיך פֿאָרצושטעלן דאָס ייִדישע לעבן, ווינסדיק וועגן זײַן סוף‟. די פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿאָקוסירן זיך אויף דער בליִענדיקער ייִדישער קהילה, וואָס איז אינגאַנצן פֿאַרניכטעט געוואָרן נאָך דעם, ווי די דײַטשן האָבן אָקופּירט די שטאָט דעם 3טן סעפּטעמבער, 1939.

צום יאָר 1941, איז די אָרטיקע ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿאַרשפּאַרט געוואָרן אין דרײַ געטאָס; 90 פּראָצענט פֿון די אוישוויצער ייִדן זענען אומגעבראַכט געוואָרן. ס׳רובֿ אָרטיקע פּאָליאַקן האָט מען בגוואַלד פֿאַרשיקט אין די לאַגערן פֿאַר פֿאַרשיקטע מענטשן און אין די געגנטן, באַוווינט מיט עטנישע דײַטשן; אַ סך פֿון זיי האָבן געאַרבעט אינעם קאָנצענטראַציע־לאַגער.

ווי ווײַט מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, קוקנדיק אויף די פֿאָטאָגראַפֿיעס, האָבן די ייִדן און פּאָליאַקן, געוויינטלעך, פֿרידלעך מיטעקזיסטירט אין דער שטאָט. אויף איין בילד, למשל, זעט מען, ווי פֿרומע און וועלטלעכע ייִדן גראָבן די טראַנשייען צוזאַמען מיט די קריסטן, האָפֿנדיק אָפּצושטעלן די דײַטשישע זעלנער, זומער 1939. אויף אַן אַנדער פֿאָטאָגראַפֿיע זעט מען אַ שול־קלאַס בעת אַן אַרויספֿאָר אינעם דאָרף בזשעזינקע — הײַנט טרויעריק באַקאַנט ווי בירקענאַו. די פּוילישע תּלמידים שפּאַצירן מיט אָפֿענע קעפּ צוזאַמען מיט די ייִדישע קינדער אין יאַרמלקעס.

סאַנדלער האָט מיר דערקלערט, ווײַזנדיק די פֿאָטאָגראַפֿיעס, אַז אין אָשוויענטשים זענען געווען צוויי כוואַליעס פֿון אַנטיסעמיטיזם — בײַם סוף פֿון דער ערשטער וועלט־מלחמה, און בעת דער עקאָנאָמישער מפּלה אין די 1930ער יאָרן. די אויסשטעלונג דערציילט אָבער ווייניק וועגן די דאָזיקע פּעריאָדן.

77 ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה האָבן זיך אומגעקערט אינעם שטעטל נאָך דער מלחמה. ס׳רובֿ פֿון זיי האָבן פֿאַרלאָזט דאָס לאַנד ביז די 1960ער יאָרן, ווײַל דאָס לעבן איז געוואָרן שווער אין דער סאָוועטישער תּקופֿה. דער לעצטער אָרטיקער ייִד, שמעון קלוגער, וועלכער האָט געאַרבעט אין אָשוויענטשים ווי אַ מעכאַניקער און עלעקטריקער, איז ניפֿטר געוואָרן אין 2000.

די באַזוכער פֿונעם מוזיי, וואָס זענען באַקאַנט מיט דער געשיכטע פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן, קאָנען באַמערקן, אַז דאָס ייִדישע לעבן אין אָשפּיצין האָט זיך בעצם נישט אונטערגעשיידט פֿון די אַנדערע פּוילישע שטעטלעך. סאַנדלער האָט באַטאָנט, אַז דער חידוש פֿון דער נײַער אויסשטעלונג שטעקט אינעם נאָמען. ס׳רובֿ אַמעריקאַנער אַסאָציִיִרט אוישוויץ בלויז מיטן חורבן און ווייסן נישט, אַז ס׳איז אַמאָל געווען אַ שיינער צענטער פֿון ייִדישקייט.