האָהענעמס

Hohenems

די ייִדישע גאַס אין האָהענעמס
די ייִדישע גאַס אין האָהענעמס

פֿון שׂרה קיריטעסקו

Published August 13, 2014, issue of August 29, 2014.

מיט עטלעכע חדשים צוריק האָט די שרײַבערין פֿון די־אָ שורות דערצײלט דעם חשובֿן לײענער די מעשׂה פֿון הויפּטמאַן גרינינגער, װאָס האָט אַריבערגעפּעקלט ייִדן איבער דער עסטרײַכיש-שװײצאַרישער גרענעץ בײַ דיפּאָלדסאַו, בשעת דער צװײטער װעלט־מלחמה.

//yiddish.forward.com/articles/177336/the-grueninger-case

אײף דער אַנדערער זײַט גרענעץ, אין עסטרײַך, געפֿינט זיך אַ קלײן דערפֿל, װאָס הײסט האָהענעמס. כאָטש האָהענעמס האָט הײַנט נאָר אַ 15,000 אײַנװױנער און איז כּמעט אומבאַקאַנט (אַחוץ אפֿשר װי דער געבױרנאָרט פֿונעם חזן שלמה זולצער; אָדער װי דאָס אָרט, װוּ מע האָט געפֿונען צװײ כּתבֿ־ידן פֿונעם מיטל־עלעטערלעכן דײַטשישן עפּאָס „ניבעלונגענליד‟), איז דאָס דערפֿל פֿאַרבונדן מיט דער ייִדישער געשיכטע אױף עטלעכע אופֿנים.

די ייִדישע געשיכטע פֿון האָהענעמס האָט זיך אָנגעהױבן מיט כּמעט פֿיר הונדערט יאָר צוריק. שױן אין 1617 האָבן ייִדן זיך דאָרט באַזעצט. אין דעם יאָר האָט דער גראַף קאַספּאַר פֿון האָהענעמס באַשלאָסן, אַז ער דאַרף האָבן ייִדן, כּדי צו פֿאַרבעסערן דעם עקאָנאָמישן מצבֿ אויף זײַן טעריטאָריע. ער האָט געגעבן די ייִדן אַ „שוצבריװ‟, װאָס זעט אויס ווי אַ מין קאָנטראַקט צװישן דעם גראַף און די ייִדישע אײַנװױנער: די ייִדן באַקומען געוויסע רעכט (למשל, זײ מעגן בױען אַ שיל און אַ בית־עולם) און מעגן האַנדלען, אָבער זײ מוזן אױך באַצאָלן שטײַערן, כּדי דער גראַף זאָל גאַראַנטירן זײער זיכערהײט. די ייִדן פֿון האָהענעמס האָבן געהאַט אַ גוטן קאָנטראַקט, אין פֿאַרגלײַך מיט אַנדערע קהילות: זײ האָבן ניט געדאַרפֿט װױנען אין אַ געטאָ אָדער טראָגן ספּעציעלע סימנים, מע זאָל זײ דערקענען װי ייִדן.

בשעתן 17טן יאָרהונדערט זענען די קריסטן אין האָהענעמס ניט געװען צופֿרידן, װאָס אַ ייִדישע קהילה געפֿינט זיך אין מיטן זײער דאָרף, און אין 1676 האָט מען די ייִדן אַרױסגעטריבן, דער עיקר, צוליב דעם קריסטלעכן אַנטיסעמיטיזם. אָבער כּדי די עקאָנאָמיע זאָל נאָך אַ מאָל אופֿבליִען, האָט מען זיך פֿאָרט אין די ייִדן גענייטיקט; אין יאָר 1710 האָבן שוין צװאַנציק ייִדישע משפּחות געװױנט אין האָהענעמס, און אין 1773 איז שױן אַרום 10 פּראָצענט פֿון דער באַפֿעלקערונג באַשטאַנען פֿון ייִדן. אין דער צײַט האָט מען געבױט אַ שיל (אין דער גרױסער שטאָט װין האָט מען דערלויבט צו בױען די ערשטע עפֿנטלעכע שיל ערשט אין 1829), אַ מיקװה, אַ הױז פֿאַר אָרעמע-לײַט, אַ שול פֿאַר קינדער און אַ בית־עולם. נאָך הײַנט קען מען קוקן אױף די דאָזיקע בנינים פֿון סוף 18טן און פֿון 19טן יאָרהונדערט, װאָס צוליב זיי האָט מען אין 1996 באַשלאָסן, אַז דער אַמאָליקער ייִדישער קװאַרטאַל אין האָהענעמס איז אַן אמתער דענקמאָל.

די בנינים זענען אױך אַן עדות פֿון אַ לעבן, װאָס די ייִדן און קריסטן האָבן געפֿירט צוזאַמען בשלום. װען מע האָט געזוכט אַ זײגערװערק פֿאַר דעם קלײנעם טורעם אױפֿן דאַך פֿון דער שיל, האָבן די ייִדן זיך דערװוּסט, אַז אין אַ שכניש דערפֿל פֿאַרקױפֿן די קריסטן אַזאַ זײגערװערק פֿון אַ קלױסטער, װאָס האָט באַקומען אַ גרעסערן זײגער; האָט מען גלײַך געמאַכט אַ געשעפֿט און אָפּגעקױפֿט דאָס זײגערװערק. מע האָט אױך צו דער שיל צוגעגעבן אַן אָרגל, װאָס אַ קריסט פֿלעגט אויף אים שפּילן (דער זעלביקער קריסט, וואָס האָט אָנגעפֿירט מיטן ייִדישן כאָר). כאָטש די אַלע פּרטים זעען הײַנט אויס זייער קריסטלעך, װײַזט עס, אַז מע האָט דעמאָלט ניט באַטראַכט ייִדישקײט װי עפּעס, װאָס מוז זײַן אין גאַנצן אַנדערש פֿון דער אַרומיקער קולטור.