דײַטש איז אויך אַ שמעלצטאָפּ

German, Too, is a Fusion Language

פֿון הערשל גלעזער

Published September 21, 2014, issue of October 10, 2014.

ביזן 20סטן י”ה און דעם אויפֿקום פֿון דער הײַנטצײַטיקער שפּראַך־וויסנשאַפֿט האָבן פֿילאָלאָגן „געוווּסט“, אַז אויף דער וועלט זענען פֿאַראַן צווייערליי לשונות: „ריינע“ און „געמישטע“. אָט, למשל, האָבן די משׂכּילים אַראָפּגעריסן מאַמע־לשון, למאַי ס’איז אַ „מיששפּראַך“, בשעת דײַטש איז, פֿאַרקערט, ריין וואָס ריין הייסט. און אין פֿלוג זענען זיי געווען גערעכט: אויף ייִדיש זעען זיך קלאָר אָן, למשל, די לשון־קודשדיקע וואָרצלען פֿון ווערטער, אַזוי ווי „שבת“ און „תּורה“, בשעת אויף דײַטש זעט מען נישט אַזוינס. חוץ דעם, איז דײַטש דאָך געווען ס’לשון פֿון ליטעראַטור, פֿילאָסאָפֿיע און קולטור, בשעת די ייִדישע ליטעראַטור, מישטיינס געזאָגט, איז באַשטאַנען דעמאָלט פֿון לײַכטע ביכלעך פֿאַר ווײַבער.

נו, דער משׂכּיל בשעתּו האָט פֿאַרגעסן אַ צאָל וויכטיקע פֿאַקטן:

  1. די ווערטער פֿון אוריאל ווײַנרײַכס, אַז „קיין שום שפּראַך וואַקסט נישט פֿון איין ריינעם מקור, אָבער בשעת אין גריכיש אָדער לאַטײַן איז דאָס געמישטקייט נישט אַזוי בולט, איז עס אויף ייִדיש אָדער ענגליש זייער בולט“ („קאַלעדזש־ייִדיש“, ז’ 50). זײַן טאַטן, מאַקס ווײַנרײַך, קומט דאָ אויך אַן עליה פֿאַרן צוטראַכטן דעם טערמין „שמעלצשפּראַך“, דאָס הייסט, איינע וואָס באַשטייט פֿון באַזונדערע קאָמפּאָנענטן, וואָס האָבן זיך צונויפֿגעשמאָלצן — אַ נייטראַלער טערמין, אַנדערש פֿון „מיששפּראַך“, וווּ ס’באַקומט זיך, אַז דער רעזולטאַט אין נישט קיין איינס, נאָר גאָר עפּעס אַ מישמאַש.

  2. אַז די איינציקע „ריינע“ לשונות זענען די, וואָס ווערן גערעדט ערגעץ אין אַן עק פֿון פֿעלקער, וואָס קומען מיט קיין פֿרעמדע נישט אין קיין קאָנטאַקט. אַ קולטורפֿאָלק, ווידער, מוז זיך געפֿינען אונטער דער השפּעה פֿון אַנדערע פֿעלקער; עס מוזן במילא אַרײַנקומען אויך ווערטער פֿון דער פֿרעמד. די חכמה פֿון די דײַטשן איז מער נישט דאָס, וואָס זיי פֿאַרשטעלן זייערע לײַווערטער אויף זייער אַ כיטרען אופֿן. אָט האָבן מיר אויף ייִדיש אַזוינע גריכיש־שטאַמיקע ווערטער ווי „טעלעפֿאָן“ און „אָרטאָגראַפֿיע“. צו די דײַטשן זענען אויך אַרײַן די זעלבע ווערטער, אָבער מע האָט זיי פֿאַרמאַסקירט דורך קאַלקירן, דורך פֿאַרטײַטשן יעדן באַזונדערן עלעמענט; האָט מען גאָר Fernsprecher פֿאַר „טעלעפֿאָן‟ און Rechtschreibung פֿאַר „אָרטאָגראַפֿיע‟.

  3. נאָך מיט אַ רעלאַטיוו קורצער צײַט צוריק איז דײַטש געווען פֿאַררעכנט פֿאַר אַ וווּלגאַרן דיאַלעקט, בשעת דאָס אייראָפּעיִשע קולטור־לשון איז גאָר געווען לאַטײַן. ווי זאָגט מען: די שוויגער האָט פֿאַרגעסן, אַז זי איז אַ מאָל אַליין געווען אַ שנור…

אַז ס’איז שוין געקומען צו רייד schreiben, מיינט איר אַוודאי, אַז קיין דײַטשישערס קען שוין נישט זײַן. אויב אַזוי, האָט איר במחילה אַ טעות. בלעטערנדיק איין מאָל אינעם דײַטשישן עטימאָלאָגישן ווערטערבוך פֿונעם פֿאַרלאַג „דודען‟ (יאָ, אין מײַן בראַנזשע לייענט מען ווערטערביכלעך!), האָב איך אונטער דעם וואָרט געלייענט אָט וואָס: „דער ווערב schreiben איז, ווי די לײַווערטער Brief און Tinte, מיט דער רוימישער שרײַבקונסט אַנטליגן געוואָרן פֿון לאַטײַן“. ווען כ’האָב דאָס איבערגעלייענט, בין איך נשתּומם געוואָרן: וועגן דעם רעדט מען אָפֿן?! אָבער וואָס אמת איז אמת: פֿאַר צײַטנס איז ס’גרויסע דײַטשישע קולטורפֿאָלק באַשטאַנען פֿון ווילדע שבֿטים אַנאַלפֿאַבעטן; ערשט ווען זיי זענען באַפֿאַלן די רוימער און צו נישט געמאַכט זייער ציוויליזאַציע, האָבן זיי בײַ זיי געשעפּט די יסודות פֿון לייענען און שרײַבן. און מיטן קענטעניש קומט אויך די טערמינאָלאָגיע.