זײַט פֿאָרזיכטיק: קעלבערנע יוצרות

Idiotic Definitions

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

Published September 26, 2014, issue of October 10, 2014.

אַ באַקאַנט בילד פֿון אַלבערט אײַנשטײן מיט אַן אױסגעשטעקטער צונג, באָסטאָן, 1951
Getty Images
אַ באַקאַנט בילד פֿון אַלבערט אײַנשטײן מיט אַן אױסגעשטעקטער צונג, באָסטאָן, 1951

די ייִדן האָבן פֿון לאַנג פֿאַרשטאַנען, אַז די אותיות און ווערטער פֿאַרמאָגן אַ באַזונדערן כּוח. אין די סאַמע עלטערע ייִדישע אַגדות וועגן די געשעענישן, וואָס זײַנען פֿאָרגעקומען נאָך פֿאַר דער מעשׂה־בראשית, געפֿינען מיר אַ סוררעאַליסטישע דערצײלונג, אין וועלכער די ייִדישע אותיות קריגן זיך צווישן זיך פֿאַר אַ מער בכּבֿודיק אָרט אין דער ספֿר־תּורה.

„רבונו־של־עולם — באַקלאָגט זיך דער ‘אַלף’ — איך בין דאָך דער ערשטער פֿון די אותיות, דעריבער האָסטו באַדאַרפֿט מיט מיר באַשאַפֿן די װעלט.‟ דער ערשטער אות פֿון דער תּורה איז דאָך „בית‟, אין „בראשית‟.

האָט דער אײבערשטער געענטפֿערט: „װאַרט, די גאַנצע װעלט װעט דאָך באַשאַפֿן װערן אין דעם זכות פֿון דער תּורה. אַז איך װעל זיך אַנטפּלעקן אױפֿן באַרג סיני, װעל איך אָנהײבן די עשׂרת־הדברות מיט אַן אַלף, דהײַנו — אָנוכי.‟

טאַקע, פֿאַר וואָס פּלוצעם האָט דער אײביקער אױסגעקליבן דעם „בית‟, כּדי אָנצוהייבן מיט אים די באַשאַפֿונג פֿון דער װעלט? װאָס הײסט? — זאָגן אונדזערע חכמים, — „בית‟ איז דאָך צװײ, און גאָט האָט מיט דעם מרמז געװען, אַז עס זײַנען דאָ צװײ װעלטן: עולם־הזה און עולם־הבא. אַחוץ דעם, מיט אַן „אלף‟ וועט דוד המלך אָנהייבן די „תּהילים‟, דהײַנו, — מיטן וואָרט „אַשרי‟, גליקלעך איז דער, וואָס… דער אויפֿמערקזאַמער לייענער וועט גלײַך באַמערקן, אַז פֿון „אַשרי‟ ביז „תּהילים‟, האָבן מיר דעם גאַנצן אַלף־בית, מיט אַנדערע ווערטער — די גאַנצע וועלט. און אױב איר זענט מצליח אײַנצוזאַפּן אין זיך די ריזיקע װעלט, פֿון „אָנוכי‟ דורך „בראשית‟ ביז צו די „תּהילים‟, דאַן, מעגלעך, װעט איר צוטרעטן צו „אַשרי‟, צו אַ װעלט און צו אַ צושטאַנד, װעלכע זײַנען כּולו־גליק.

אױפֿן לאַנגן װעג צום גליק טרעפֿן מיר זיך אָן אױפֿן אות „חית‟ (כעס). דער נאָמען פֿונעם אות איז אין משך פֿון די יאָרן געװאָרן בײַ די ייִדן װי אײנער פֿון די גאָר פּאַסקודנע באַגריפֿן. בײַ די פֿרומע ייִדן װאַרפֿט מען אַרײַן אָדער מע לײגט אַרײַן אין „חית‟, דהײַנו — אין חרם. בײַ די פּשוטע ייִדן האָט אָט דאָס װאָרט עטלעכע באַדײַטן, אָבער אַלע מיט טיף נעגאַטיװע ניואַנסן: אַ באַנדיט, אַ זשלאָב, אַ חזיר און אַ שׂונא־ישׂראל.

פֿון קינדװײַז אָן געדענק איך, אַז אױב עפּעס אַ דערװאַקסענער רופֿט עמעצן אָן אַ חית, איז דאָס אַ שטרענגע װאָרענונג, אַז מיר, קינדער, דאַרפֿן זײַן פֿאָרזיכטיק און אױסמײַדן אַלע קאָנטאַקטן מיט אַזאַ מענטשן, װײַל אַ חית איז אַן אמתע סכּנה פֿאַר די ייִדן בכלל און פֿאַר די ייִדישע קינדער בפֿרט.