צום 40סטן יאָרצײַט נאָך ירחמיאל בריקס

On the 40th Yahrtzeit of Rachmil Bryks

פֿון בעלאַ בריקס-קליין

Published October 28, 2014, issue of November 21, 2014.
בעלאַ בריקס־קלײַן מיטן טאַטן, ירחמיאל בריקס, בײַ איר חתונה
בעלאַ בריקס־קלײַן מיטן טאַטן, ירחמיאל בריקס, בײַ איר חתונה

זייער אַ סך מענטשן, וואָס האָבן איבערגעלעבט דעם נאַצישן גיהנום, האָבן געוואָלט זיך באַפֿרײַען פֿון די מוראדיקע זכרונות. אַנדערש איז עס געווען מיט אַ געוויסן שרײַבער, וואָס האָט דורכגעמאַכט די אַלע גרויזאַמקייטן אין דער לאָדזשער געטאָ און אוישוויץ, און געפֿילט אויף זיך דעם הייליקן חובֿ צו דערציילן דער וועלט וועגן די יסורים און אומקום פֿון די ייִדן אונטער דער נאַצישער הערשאַפֿט. אַזאַ מענטש איז געווען מײַן פֿאָטער, ירחמיאל בריקס ז”ל, דער שרײַבער פֿון ייִדישן חורבן און אומקום.

שטענדיק שטייט מיר פֿאַר די אויגן דאָס בילד פֿון מײַן טאַטן, ווי ער זיצט בײַ זײַן גרויסן שרײַבטיש אין אונדזער שטוב אין ניו-יאָרק, אָנגעטאָן אין אַ זויבער אויסגעפּרעסט ווײַס העמד מיט אַ טונקעלער בינדע, און איבער דעם העמד — אַ באָרדאָ־סוועדער. ער זיצט און שרײַבט, מעקט אויס, קלעפּט צו אַ שטיקל פּאַפּיר מיט נײַע שורות, פֿאַרטראַכט זיך און שרײַבט ווײַטער. מיר האָבן געהאַט גרויס דרך־ארץ פֿאַרן טאַטנס שרײַבן; און אַפֿילו ווען איך בין נאָך געווען קוים 4 יאָר אַלט, האָב איך שוין דעמאָלט פֿאַרשטאַנען, אַז ער טוט עפּעס הייליקס און וויכטיקס.

ווען דער טאַטע האָט פֿאַרענדיקט שרײַבן, פֿלעג ער צונויפֿרופֿן די משפּחה, זיך אַוועקגעזעצט מיט אונדז און לייענען דאָס נײַ-אָנגעשריבענע קאַפּיטל. אַזוי האָט ער זיך געפֿירט אויך אין די שפּעטערדיקע יאָרן, ווען מײַן שוועסטער מרים-סערל און איך זענען שוין עלטער געווען און געקענט מיט אים דיסקוטירן, און אַפֿילו העלפֿן אים צו געפֿינען אַ טיטל פֿאַר זײַן דערציילונג. מיר האָבן באַוווּנדערט זײַן פֿענאָמענאַלן זכּרון, ווי גוט ער האָט געדענקט פֿאַקטן און פּרטים פֿון מער ווי 25 יאָר צוריק: די מינדסטע פּאַסירונגען אין לאָדזשער געטאָ און אין אוישוויץ.

זײַן ליבשאַפֿט צו ייִדיש איז געווען אָן אַ גרענעץ. אין שטוב האָבן מיר געדאַרפֿט רעדן נאָר ייִדיש. די עלטערן האָבן אונדז מיטגענומען אין ייִדישן טעאַטער און אויף ייִדישע פֿאָרלעזונגען, און אײַנגעפֿלאַנצט אין אונדז די ליבשאַפֿט צו ייִדיש, ייִדישער קולטור און טראַדיציע.

זײַן גאַנץ לעבן האָט מײַן פֿאָטער געווידמעט צום פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿון די קדושים. זײַנע ווערק האָט ער געשריבן, איבערלעבנדיק דערבײַ ווידעראַמאָל די מוראדיקע יסורים.

וועגן חורבן, האָט ער פֿאַרעפֿנטלעכט זיבן ביכער: „אויף קידוש השם‟, „אַ קאַץ אין געטאָ‟, „דער ׳קייסער׳ אין געטאָ‟, „די פּאַפּירענע קרוין‟, „געטאַ־פֿאַבריק 76‟, „די אַנטלויפֿערס‟ און „פֿון גסיסה צום לעבן‟. זײַן שטעטל, סקאַרזשיסק-קאַמיענאַ, האָט ער פֿאַראייביקט אין „די וואָס זײַנען נישט געבליבן‟. עטלעכע ווערק זײַנע האָט ער אַרויסגעגעבן מיט איבערזעצונגען אויף העברעיִש און אויף ענגליש.

אין זײַנע ווערק פֿילט מען דעם געטאָ־פֿאָלקלאָר, דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן פֿון די ייִדן אין דער געטאָ און אין אוישוויץ; ווי זיי האָבן גערעדט, וואָס זיי האָבן געטראַכט, ווי זיי זײַנען געווען אָנגעטאָן, ווי אַ לעבעדיקער מוזעום.

מײַן טאַטע איז געווען אייגנאַרטיק אינעם שילדערן דעם חורבן; ער האָט עס געטאָן מיט אַ מין שוואַרצן הומאָר, וואָס ער האָט געזען און געהערט אין געטאָ און אַפֿילו אין קאָנצענטראַציע־לאַגער. זײַן „אַ קאַץ אין געטאָ‟ האָט מען דראַמאַטיזירט ווי אַ טראַגי-קאָמעדיע און געשפּילט אין קעניגלעכן טעאַטער אין שטאָקהאָלם אין 1970, מיט גרויס דערפֿאָלג. אין דער מעשׂה זוכט מען אַ קאַץ, כּדי זי צו בײַטן אויף אַן אוצר, אַ גאַנץ לעבל ברויט. מיט אַ ביטערן הומאָר ווײַזט ער ווי פֿאַרשיידענע טיפּן מענטשן, וואָס לעבן אין אַ פֿאַרקערטער וועלט, ווערן פֿאַרפֿירט דורך אַ פֿאַלשער האָפֿענונג.

ער האָט געשריבן וועגן איין משפּחה און זיי האָבן סימבאָליזירט אַלע ייִדישע טאַטעס, מאַמעס, ייִנגעלעך און מיידעלעך, וואָס האָבן געליטן אונטער די נאַציס. אין זײַנע ווערק, דערפֿילט מען אויך די טיפֿע אמונה אין גאָט און די האָפֿענונג, אַז גאָט האָט נישט פֿאַרגעסן זײַן פֿאָלק.

מיין לעצטע באַגעגעניש מיטן טאַטן איז געווען אין יאַנואַר 1974, ווען מײַן מאַן יונה און איך זײַנען געקומען פֿון ישׂראל קיין ניו־יאָרק אויף אַ קורצן באַזוך, מיט אונדזער נײַ־געבוירן טעכטערל שׂרית. עס קאָן זײַן, אַז דער טאַטע האָט געהאַט אַ פֿאָרגעפֿיל, ווײַל ער האָט געבעטן איך זאָל אים שטעלן פֿראַגעס, און אַלץ רעקאָרדירן אויף אַ טאַשמע; און אַזוי האָבן מיר געשמועסט איבער אַ שעה. ער האָט דערציילט וועגן זײַן שרײַבן, זײַן לעבן און זײַנע צוקונפֿטיקע פּראָיעקטן.

אַכט חדשים שפּעטער, נאָך אין סאַמע מיט פֿון זײַנע ליטעראַרישע חלומות, איז דער טאַטע פּלוצעם ניפֿטר געוואָרן אין ניו־יאָרק פֿון אַ מוח־אַטאַק, אויף סוכּות 1974, אין עלטער פֿון 62 יאָר. איך האָב דעמאָלט געשוואַנגערט מיט מײַן עלטסטער זון, וואָס הייסט נאָכן טאַטן — רמי, ירחמיאל. מײַן מאַמע האָט באַשלאָסן אַריבערצוברענגען זײַן ארון קיין ישׂראל אויפֿן הייליקסטן אָרט בײַ די ייִדן, הר־הזיתים אין ירושלים.

26 יאָר שפּעטער איז מײַן מאַמע הינדע-אתיה ניפֿטר געוואָרן אין ניו־יאָרק ערבֿ ראש־השנה 2000, און מיר האָבן זי באַערדיקט נאָענט פֿונעם טאַטן אויפֿן הר־הזיתים.

מיין טאַטע האָט זײַן גאַנץ לעבן זיך אָפּגעגעבן מיטן פֿאַראייביקן דעם אָנדענק פֿון די קדושים פֿון דעם לעצטן חורבן, אַז די וועלט זאָל נישט פֿאַרגעסן, וואָס עס איז געשען. זײַנע ווערק האָט ער געשאַפֿן מיט יסורים און מיט טרערן ווי אַ גײַסטיקע מצבֿה פֿאַר די וואָס זײַנען אומגעבראַכט געוואָרן. כּבֿוד זײַן אָנדענק.