אין דער װעלט פֿון װאָרט

In the World of the Word

אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס
אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published November 16, 2014, issue of December 05, 2014.

דער 125סטער יובֿל פֿון אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס איז אַ גוטע געלעגנהײט צו דערמאָנען, אַז ער איז געװען ניט נאָר אַ באַרימטער ייִדישער דיכטער, נאָר אױך אַן אױסגעצײכנטער קריטיקער.

לעיעלעסעס קריטישע עסײען, װאָס האָבן זיך באַװיזן לרובֿ אין דער צײַטשריפֿט „אין זיך‟ און אין די צײַטונגען „דער טאָג‟ און „פֿרײַע אַרבעטער שטימע‟, זײַנען געװען אַ באַשטאַנדטײל פֿון זײַן ברײטערער קינסטלערישער פּראָגראַם פֿון אײַנפֿלאַנצן מאָדערניזם אינעם באָדן פֿון ייִדישער קולטור. ער האָט, דער עיקר, געשריבן װעגן מיטצײַטלערישע דיכטער און פּראָזאַיִקער, װעלכע זײַנען אַזױ אָדער אַנדערש געװען נאָענט צו דער דאָזיקער קינסטלערישער שיטה.

װי אַ צענטראַלע פֿיגור צװישן די „אינזיכיסטן‟, האָט לעיעלעס נאַטירלעך געשטיצט זײַנע נאָענטע קאָלעגן. אינעם אַרטיקל װעגן ה. לײװיק אין 1919 פֿאָרמולירט ער דעם פּרינציפּ פֿון זײַן קריטישער אָפּשאַצונג: „כּמעט אין יעדן ליד פֿון לײװיקן איז דאָ אײן שורה אָדער צװײ, װאָס בליצט דורך דעם מאַרך‟. דיכטונג דאַרף מען אױפֿנעמען ניט דורך שׂכל אָדער נשמה, אָבער דורכן „מאַרך‟. די עכטע קונסט איז כּמעט אַ פֿיזיאָלאָגישער פֿענאָמען, אָבער דערבײַ איז דאָס אױך אַ מיסטישע איבערלעבונג, „אַ בליץ אין תּהום‟ אָדער „אַן אַנטפּלעקונג פֿון אַ געהײמניש‟.

כּדי בעסער צו באַגרײַפֿן דעם חידוש פֿון לעיעלעסעס השׂגות װעגן פּאָעזיע, איז כּדאַי צו דערמאָנען זײַן װיכּוח מיט שמואל ניגער. די דאָזיקע דיסקוסיע, װי עס באַמערקט דער ליטעראַטור־היסטאָריקער אליהו שולמאַן, האָט זיך אָנגעהױבן גלײַך נאָך ניגערס אָנקומען קײן אַמעריקע אין 1919 און האָט געדױערט ביז 1935. אין זײַן אַרטיקל „לידער, לידער, לידער‟ אין „פֿאָרװערטס‟ אין 1919 האָט ניגער געטענהט, אַז אױסצודריקן פּערזענלעכע געפֿילן אין לידער, איז ניט קײן גרױסע חכמה, להיפּוך צו שרײַבן פּראָזע, װאָס פֿאָדערט געװיסע רײַפֿקײט און געניטקײט. ניגער האָט געסטראַשעט די אַמעריקאַנער לײענער, אַז דער „פֿערזן־שיסנדיקער לעגיאָן‟ װעט פֿאַרכאַפּן די גאַנצע ייִדישע ליטעראַטור. ער האָט געהאַט ספֿקות לגבי עקספּערימענטן מיט דער פּאָעטישער פֿאָרעם, װאָס מאַכן פֿון פּאָעזיע „אײַנפֿאַכע, שיטערע פּראָזע‟.

לעיעלעס איז געװען ניט צופֿרידן מיט ניגערס „פֿון אױבן אַראָפּ דרשה, מיט אַ ביסל אַרבעטער־רינג־װיציקײט‟. בעת ניגער האָט געהאַלטן, אַז די ייִדישע ליטעראַטור דאַרף האָבן אַ נאַציאָנאַלן שליחות און דינען דעם ייִדישן פֿאָלק, האָט לעיעלעס באַטראַכט ליטעראַרישע שאַפֿונג װי אַן אױסדרוק פֿון דעם לעבעדיקן ייִדישן גײַסט. דער דאָזיקער קוקװינקל האָט באַשטימט לעיעלעסעס קריטישן געדאַנקענגאַנג. אים אינטערעסירט דער עסטעטישער, און ניט דער נאַציאָנאַלער אַספּעקט פֿונעם ליטעראַרישן װערק. לעיעלעסן געהערט אײנע פֿון די ערשטע אָפּשאַצונגען פֿון משה קולבאַקס דיכטונג. אין 1920 האָט ער זיך אָפּגערופֿן אױף קולבאַקס לידער: „אין משה קולבאַקן פֿילט מען אַן אײגענעם דורכױס. זײַן שטאָט־ליד האָט דאָ געקענט געשריבן װערן.‟

די עסטעטישע און אינטעלעקטועלע קרובֿהשאַפֿט מיט זײַן פּאָעטיק איז געװען אַ װיכטיקע קריטעריע אין לעיעלעסעס אָפּשאַצונג פֿון ליטעראַרישע װערק. דערבײַ האָט די פּאָפּולערקײט און צוטריטלעכקײט ניט געשפּילט קײן חשובֿע ראָלע. „אין אונדזער ליטעראַטור, װער שמועסט אין דער פּאָעזיע, האָט נאָך דערצו פּאַסירט אַן אומגליק. דאָס קינסטלערישע װאָרט האָט זיך אַנטװיקלט שנעלער, װי דער קינסטלערישער חוש פֿון דעם ייִדיש־לײענער‟. פּאָעזיע בכלל, האַלט לעיעלעס, איז ניט קײן מאַסן־זשאַנער: „פּאָעזיע לײענען אָדער די פֿאַראינטערעסירטע לשם קינסטלערישער באַדערפֿעניש, אָדער די שטודירנדיקע יוגנט און — געבילדעטע פֿרױען. די אַלע גרופּעס זײַנען אין ייִדיש נישט צו־צאָלרײַך‟.

דערבײַ האָט לעיעלעס געשאַצט ניט נאָר מאָדערניסטישע דיכטונג. ער האָט געלױבט י. ל. כּהנס זאַמלבוך „ייִדישע פֿאָלקס־לידער מיט מעלאָדיעס‟. לעיעלעס האָט גענוצט די דאָזיקע געלעגנהײט, כּדי צו דערװידערן געװיסע „קאַרפּן־קעפּ אין אונדזער קריטיק‟, װאָס האָבן געהיט די רײנקײט פֿון דער ייִדישער שפּראַך. ער האָט געװיזן, אַז דאָס פֿאָלק האָט באַנוצט די ייִדישע שפּראַך גאַנץ פֿרײַ אין דעם פֿאָלקלאָר. פֿון דעם האָט ער געמאַכט אַן אויספֿיר, „אַז עס איז דאָ אַ בפֿירושע פֿאַרבינדונג און המשך צװישן דעם פֿאָלקס־ליד און דעם אינדיװידועלן ליד, אַפֿילו דעם סאַמע מאָדערנעם.‟ דאָס װיכטיקסטע אין פּאָעזיע איז פֿאַר לעיעלעסן געװען ניט די װערטער נאָר דער ניגון, די מעלאָדיע. אין דעם שטעקט „די עכטע פּאָעזיע פֿון אַ ליד.‟ און דװקא אין דעם איז דער שותּפֿות צװישן פֿאָלקלאָר און מאָדערניזם.

לעיעלעסעס קריטישער סטיל איז קלאָר, שאַרף און פּרעציז. אָבער ער האָט ניט געהאַלטן קריטיק פֿאַר אַ קונסט–זשאַנער: „די אינעװײניקסטע פּראָצעסן, װאָס פֿירן מיט דער פּען בײַם שרײַבן אַ ליד, נאָװעלע, דראַמע, זײַנען גאָר אַנדערע, װי יענע, װאָס ברענגען שװאַרץ אױף װײַס די ליטעראַרישע קריטיק.‟ אָבער דער קריטיקער מוז האָבן אַ פֿײַנעם חוש פֿאַר קונסט. פֿאַר לעיעלעסן מײנט דאָס, קודם־כּל, דעם חוש פֿאַר דער ליטעראַרישער פֿאָרעם: „ערשט פֿאָרעם מאַכט אינהאַלט, אידעען, שװוּנג און פֿאַנטאַזיע פֿאַר קונסט.‟

לעיעלעסעס קריטישע ירושה דאַרף געלײענט װערן אינעם דרײַעקיקן ליטעראַרישן גערעם: דעם ייִדישן, דעם אײראָפּעיִשן און דעם אַמעריקאַנישן. ליטעראַטור און שפּראַך זײַנען פֿאַר אים געװען אַ ציל פֿאַר זיך, נישט קײן מיטל פֿאַר דערגרײכן פּראַקטישע צילן.