דער מגדל־בבֿל אין אונדזער קאָפּ

Playing with Language

די קלאַסישע אומפּינקטלעכע ענגלישע פּאַנגראַם, באַקאַנט ווי אַ טעסט פֿון קאָמפּיוטערישע און דרוקערײַ־שריפֿטן. אַ פּאָר אותיות חזרן זיך אָבער איבער.
די קלאַסישע אומפּינקטלעכע ענגלישע פּאַנגראַם, באַקאַנט ווי אַ טעסט פֿון קאָמפּיוטערישע און דרוקערײַ־שריפֿטן. אַ פּאָר אותיות חזרן זיך אָבער איבער.

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published February 26, 2015, issue of March 20, 2015.

אין זײַן באַרימטער פּיעסע „ראָמעאָ און דזשוליעט‟, פֿרעגט שעקספּיר: „וואָס שטעקט אין אַ נאָמען‟. מע קאָן די דאָזיקע קשיא פֿאַרברייטערן און פֿרעגן: וואָס שטעקט אין דער שפּראַך? די קלאַסישע פּאָעזיע איז באַגרינדעט אויף פֿאָרמעלע כּמו־מאַטעמאַטישע שפּילערײַען מיט טראַפֿן און קלאַנגען. פֿון וואַנען נעמט זיך אין אַזאַ אַבסטראַקטער סטרוקטור שיינקייט און טיפֿקייט?

דער מענטשלעכער מוח איז מסוגל אײַנצוזען אַ באַדײַט אַפֿילו אינעם סאַמע אויסטערלישן אומזין. מיט צוויי יאָר צוריק, האָט די רוסישע וועבזײַט פֿון דער אַזוי־גערופֿענער „טריניטאַריזם־אַקאַדעמיע‟ פֿאַרעפֿנטלעכט פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון כּלומרשט אוראַלטע סלאַווישע אויפֿשריפֿטן, אַנטדעקט אין דער פּסקאָווער געגנט, נישט ווײַט פֿון דער אוראַלטער שטאָט וועליקיִע־לוקי. די וועבזײַט, וווּ דער דאָזיקער קוריאָז איז פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן, פֿאַרנעמט זיך מיט כּלערליי ווילדע אומוויסנשאַפֿטלעכע פֿאָרשונגען. אַ סך מאַטעריאַלן האָבן דערצו אַ בפֿירוש נאַציאָנאַליסטישן פּראָ־רוסישן טעם.

די אַלטע איבערגעקערטע מצבֿה, וואָס מיט אַ היפּשער מאָס פֿאַנטאַזיע לאָזט זיך אָפּגעטײַטשט צו ווערן ווי אויסטערלישע אַלט־רוסישע ראָשי־תּיבֿות
די אַלטע איבערגעקערטע מצבֿה, וואָס מיט אַ היפּשער מאָס פֿאַנטאַזיע לאָזט זיך אָפּגעטײַטשט צו ווערן ווי אויסטערלישע אַלט־רוסישע ראָשי־תּיבֿות

עמעצער האָט פֿאָטאָגראַפֿירט אַן אַלטע ייִדישע מצבֿה און געמאַכט דעם עם־הארצישן אויספֿיר, אַז דאָס מוז זײַן אַ דענקמאָל פֿון עפּעס אַן אוניקאַלן פֿאָרהיסטאָרישן רוסישן אַלף־בית. דער צאַר אַלעקסאַנדר דער צווייטער האָט פֿאַרברייטערט דעם תּחום־המושבֿ, און דערלויבט די ייִדן זיך צו באַזעצן אין וועליקיִע־לוקי. אינעם יאָר 1897 האָט די ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון דער שטאָט שוין באַטראָפֿן 8 פּראָצענט און ווײַטער געוואַקסן.

אַ פּאָר ייִדישע לייענער האָבן, אַוודאי, רעאַגירט אויף דער „סענסאַציאָנעלער‟ אַנטדעקונג. אַנשטאָט צו אַנטשולדיקן זיך פֿאַרן נאַרישן אַרטיקל, האָט די רעדאַקציע פֿון דער וועבזײַט פֿאַרעפֿנטלעכט נאָך אַן אַרטיקל, פֿון ג. קאָטאָוואַ, וועלכע האָט פֿאָרגעלייגט אַן אייגענע „איבערזעצונג‟. אויב מע קערט די מצבֿה איבער, קאָן מען אָפּטײַטשן די אותיות ווי אַ מישמאַש פֿון אויסגעקרימטע גריכישע, רוסישע און לאַטײַנישע אותיות. ווײַטער, קאָן מען דאָס דאָזיקע געמיש אָפּטײַטשן ווי ראָשי-תּיבֿות און אָפּגעריסענע האַלב־ווערטער אויף אַלטפֿרענקישע רוסישע דיאַלעקטן.

אין גיכן, האָט קאָטאָוואַ פֿאַרשטאַנען, אַז איר אָפּטײַטש איז אומגעלומפּערט, און זיך אַנטשולדיקט פֿאַרן עם־הארצישן טעות. הגם דער דאָזיקער קוריאָז איז געשען מיט אַ פּאָר יאָר צוריק, טרעפֿן זיך נאָך אַלץ מענטשן, וואָס שאַצן די דאָזיקע מצבֿה אָפּ ווײַטער ווי אַ „סענסאַציע‟. דעם 8טן פֿעברואַר, האָט אירשאַט זיאַנבערדין, אַ פּעטערבורגער פֿאָרשער פֿון באַשקיריש און אַנדערע טורקישע שפּראַכן, געמאָלדן, אַז הגם דער עפּיטאַף איז טאַקע אָנגעשריבן אויף לשון־קודש, מוזן די מחברים זײַן די כּוזרים! ס׳זעט אויס, אַז דעם דאָזיקן אָפּטײַטשער האָט נישט געאַרט די דאַטע אויף דער מצבֿה: תּר״פֿ אָדער 1920. לויט זײַן טעאָריע באַקומט זיך, אַז אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד זענען אַ טייל תּושבֿים געווען די מיסטעריעזע אוראַלטע כאַזאַרן.