ידיעות פֿון וואַרשע

News From Warsaw

פֿון קאָבי ווײַצנער

Published May 05, 2015, issue of May 29, 2015.

די געראַטעוועטע ייִדן צווישן ווילדע חיות

מיעטשילאַוו קעניגסווײַן איז געוואָרן אין ישׂראל משה תּירוש. מסתּמא, ווײַל פֿון תּירוש מאַכט מען ווײַן. משה תּירוש איז געקומען קיין וואַרשע אויפֿן חנוכּת-הבית פֿון דער ווילע, וואָס געפֿינט זיך אינעם וואַרשעווער זאָאָלאָגישן גאָרטן. אין אָט דער ווילע האָט געוווינט יאַן זשאַבינסקי, דער דירעקטאָר פֿונעם וואַרשעווער זאָאָלאָגישן גאָרטן, בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה. זשאַבינסקי און זײַן פֿרוי, אַנטאָנינאַ, האָבן באַהאַלטן צענדליקער ייִדן בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה טאַקע אינעם זאָאָלאָגישן גאָרטן. פֿאַקטיש קומט אַרויס, אַז בעת דער דײַטשישער אָקופּאַציע האָבן די ווילדע חיות יאָ געהאַט דאָס רעכט צו לעבן, און די ייִדן — נישט.

איינער פֿון די געראַטעוועטע דורך די זשאַבינסקיס איז געווען משה תּירוש אַליין. די זשאַבינסקיס האָבן אים באַהאַלטן אינעם קעלער פֿון זייער ווילע. טאַטע־מאַמע האָבן זיי באַהאַלטן אין אַ געהיים־אָרט הינטער דער שטײַג פֿון אַ לייב. די משפּחה קעניגסווײַן האָט אַגבֿ נישט געוווּסט, אַז זיי זענען נישט די איינציקע ייִדן, וואָס די זשאַבינסקיס האָבן באַהאַלטן צווישן די חיות. די זשאַבינסקיס האָבן געהאַלטן, אַז ס’איז בעסער זיי זאָלן נישט וויסן דערפֿון, ווײַל אויב די דײַטשן וועלן זיי כאַפּן, וועלן זיי נישט קענען דערציילן וועגן די אַנדערע ייִדן, וואָס געפֿינען זיך דאָרט, אַפֿילו ווען מען פּײַניקט זיי.

משה תּירוש דערציילט, אַז ער מיט דער שוועסטער האָבן געהאַט אַ סימן: ווען פֿרוי זשאַבינסקי שפּילט שאָפּען אויף דער פּיאַנע, הייסט עס, אַז אַלץ איז אין אָרדענונג. ווען זי שפּילט אָבער אָפֿענבאַך, הייסט עס, אַז מען דאַרף זיצן שטיל, ווײַל די דײַטשן זענען נאָענט.

משה תּירוש און זײַן משפּחה שטאַמען פֿון וואַרשע. אין געטאָ האָבן אַלע געהאַט דרך-ארץ פֿאַר דער משפּחה קעניגסווײַן, אַפֿילו די ייִדישע פּאָליציי. די סיבה: דער טאַטע איז געווען אַ באָקסער און אַלע האָבן מורא געהאַט פֿאַר אים. די גאַנצע משפּחה איז קראַנק געוואָרן אויף טיפֿוס. אַ יונגער פּאָליאַק, אַ חסיד־אומות־העולם, האָט זיי אַריבערגעפֿירט פֿון דער געטאָ צו דער אַרישער זײַט, וווּ אַ פּוילישע משפּחה האָט זיי באַהאַלטן אַ געוויסע צײַט.

דער דירעקטאָר זשאַבינסקי האָט געקענט די משפּחה קעניגסווײַן, ווײַל דער זיידע איז געווען אַ ליוועראַנט פֿון עסנוואַרג פֿאַרן זאָאָלאָגישן גאָרטן נאָך פֿאַר דער מלחמה. בעת דעם פּוילישן אויפֿשטאַנד אין וואַרשע, אין יאָר 1944 איז תּירוש שוין געווען באַהאַלטן בײַ אַן אַנדערער משפּחה. בעתן אויפֿשטאַנד איז דאָס הויז אין גאַנצן צעשטערט געוואָרן פֿון די דײַטשישע באָמבעס. תּירוש, וואָס איז דעמאָלט געווען אַ קינד פֿון זיבן יאָר, האָט געפֿונען אַ מקום־מיקלט אין אַ פּוילישן יתומים־הויז. ער איז געווען דאָס איינציקע ייִדישע קינד דאָרט. די אַנדערע קינדער האָבן אים געשלאָגן, ווײַל זיי האָבן געוווּסט, אַז ער איז אַ ייִד, אָבער דער גלח, וואָס האָט אָנגעפֿירט מיטן יתומים-הויז, האָט אַלעמען געוואָרנט זיי זאָלן אים נישט טשעפּען. צען חדשים נאָך דער באַפֿרײַונג האָט אים די מאַמע געפֿונען.

די מאַמע האָט אויך געפֿונען די טאָכטער, וואָס איז געווען באַהאַלטן בײַ אַ פּוילישער פֿרוי. אַפֿילו דאָס דריטע קינד, וואָס איז געבוירן געוואָרן שוין אין געטאָ, און וואָס די מאַמע האָט עס געלאָזט אויף דער גאַס אויף דער אַרישער זײַט, האָפֿנטלעך, אַז גוטע מענטשן וועלן עס ראַטעווען, איז איר געלונגען צו געפֿינען אין אַ יתומים-הויז אין טשענסטאָכאָוו. נאָך דער מלחמה זענען געבוירן געוואָרן נאָך צוויי קינדער אין דער משפּחה קעניגסווײַן. דער טאַטע איז פּלוצעם געשטאָרבן פֿון אַ האַרץ־אַטאַק אין יאָר 1948. די מאַמע האָט נישט געהאַט קיין מיטלען אויסצוהאַלטן אַלע פֿינעף קינדער. דרײַ קינדער האָט זי אָפּגעגעבן אין דעם ייִדישן יתומים־הויז אין שרודבאָרוּוו לעבן וואַרשע, בתוכם משה תּירוש. אין יאָר 1957 איז די מאַמע מיט די פֿאַרבליבענע קינדער עולה געווען קיין ישׂראל.