ענגליש — אויך אַן אַמאָליקער זשאַרגאָן

English, Too Was Once a Jargon

Yehuda Blum

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published May 15, 2015, issue of June 12, 2015.

דער בריטישער ענגליש איז אַנטשטאַנען אַרום יאָר 911. אויפֿן טראָן איז געזעסן טשאַרלס „די סימפּל‟ (דער תּם), וועלכער האָט געציטערט פֿאַר די „ווײַקינגס‟. דערווײַל, ווי עס פֿירט זיך בײַ לײַטן, האָבן זיי אין דער אמתן פֿאַרכאַפּט בריטאַניע, און מיטגעברענגט זייער אייגענע שפּראַך, קולטור און גלויבן, מיט אַן אייגענעם גאָט, וואָס האָט בײַ זיי געהייסן „ריג‟, דער פֿאָטער פֿון דער מענטשהייט.

די ווײַקינגס האָבן געהערט צו די אַלט־נאָרדיש־גערמאַנישע פֿעלקער, און געווען באַקאַנט ווי ים־פּיראַטן. מען האָט זיי אויך גערופֿן די „נאָבעלע באַרבאַרן‟; זיי זײַנען געווען אויסגעשולטע ים־פּיראַטן און רויבער, געשאַפֿן דעם פֿראַנקאָ־גערמאַנישן מישלינג, וואָס מיר רופֿן הײַנט ענגליש. און פּונקט ווי בײַם סאַמען אורשפּרונג פֿון שפּראַכן האָט ענגליש גענומען לײַדן פֿון אַ צעשפּאָלטענער פּערזענעכקייט.

עס האָט זיך געשאַפֿן אין דער שפּראַך זייערער אַ קריג צווישן דער אַנגלאָ־סאַקסישער שטײַפֿקייט, און גייליק — די גאַסן־שפּראַך. אויבנאָן האָט פֿאַרנומען פֿראַנצייזיש, די הויך שטאַפּלערקע, וואָס איז אויך אַמאָל געווען פֿאַררעכנט פֿאַר אַ זשאַרגאָן. וואָס איז די מעשׂה? די הויכע געזעלשאַפֿט איז נישט געפֿעלן איר אָפּשטאַם פֿון אַנגלאָ־סאַקסישן וואָרצל. ס’האָט זיך פֿאַררעכנט פֿאַר עלעגאַנט, ראַפֿינירט און איידעלער, ווײַל ס’איז געקומען פֿון פֿראַנצייזיש.

דער אָפּקלײַב פֿון שפּראַך האָט זיך אויסגעדריקט אין אָנגענומענע און נישט־אָנגענומענע ווערטער, ווען די כּלערליי שפּראַכן האָבן זיך געמאַכט באַקוועם אין דער ענגלישער ווערטער־קאַסע, אַזוי אַז דער אַנגלאָ־סאַקסישער וואָקאַבולאַר וואָס האָט געהאַט צו טאָן מיט קערפּערלעכע פֿונקציעס האָט זיך אָפּגעטראָגן און פֿאַרנומען אַ צווייט ראַנגיקע פּאָזיציע.

דאָס אייגענע האָט פּאַסירט מיט ייִדיש. עס האָט נישט געפּאַסט צו זאָגן אויף ייִדיש „זי שוואַנגערט‟ — צו וווּלגאַר, ס’קומט פֿון דײַטש. אַנשטאָט דעם באַנוצט מען זיך מיטן עלעגאַנטן לשון־קודשדיקן וואָרט „מעוברת‟. אָבער דאָס פֿאָלק האָט געהאַט זייער דעה, זיי האָבן געזאָגט: זי איז טראָגעדיק, זי איז אויף דער צײַט, זי איז אין די הויכע חדשים, דער עיקר, לשון־קודש איז די פּרינצעסין און איר באַנוץ גיט איר צו סטאַזש ביזן הײַנטיקן טאָג.

אָבער ווען עס קומט צו אַ קריזיס, אַן אומגליק, אַ בהלה, פֿאַרגעסט מען אונדזער „לאָקשן־קוידעש‟, און מען לאָזט זיך וווילגיין „צאָ נאַ־לינגאַ טאָ נאַ צינגאַ…‟ — וואָס אויף דער לונג, דאָס אויף דער צונג.

תּקופֿות גאַנצע האָט מען ייִדיש באַצייכנט ווי אַ שאַנד־פֿלעק אין דער משפּחה. נאָך אַלעמען, זי איז אַ פּראָדוקט פֿון נישט קיין לעגיטימער אַפֿערע מיט אַ דײַטשן דיאַלעקט, און איר קענט דאָך דעם פּאַרשוין, דעם דײַטש, מיין איך, דעם טיוטאַנער; ער איז אַ הויכער, בלאָנדער שגץ מיט בלויע אויגן און מאַכט כּסדר: „יאַוואָל! יאַ! יאַ!‟

איז מען באַפֿאַלן די ייִדישקע און זי גערופֿן זשאַרגאָנקע, מיש־מאַשקע, ממזרטע, מען האָט זי באַליידיקט, באַשפּיגן; ווער עס האָט געהאַט אין דעם אַ האַנט און אַ פֿוס האָט געלאָזט די צונג מאַכן קאָזשלקעס. און וועגן וועמען רעדט מען? וועגן די אייגענע ייִדן, וואָס האָבן זיך באַנוצט מיט ייִדיש טאָג־טעגלעך. די ייִדיש־רעדנדיקע „סטאַדע‟ האָט זיך דערפֿילט ווי מע וואָלט געשטאַמט פֿון אַ נידעריקער ראַסע.

אונדזערע אייגענע ייִדן ווילן נישט וויסן, אַז ייִדיש איז נישט קיין פֿרעמדע אָדער קריסטלעכע שפּראַך; ייִדיש־לשון געהערט נישט צו קיינעם, נאָר צו אונדז ייִדן. זי פֿאַרמאָגט איר אייגענע ייִדישע נשמה, ווײַל צווישן אונדזער ייִדישקייט און גויִשקייט איז אַלעמאָל געשטאַנען אויף דער וואַך דער „להבֿדיל, די מחיצה, דער בין קודש לחול.‟

און לאָמיר נישט פֿאַרגעסן, אַז אַ פֿאָלק ווערט פֿאָרמירט דורך איר שפּראַך. ייִדיש מעג זיך באַנוצן מיט אַ גערמאַנישן וואָקאַבולאַר, אָבער יעדעס דרויסנדיקע וואָרט ווערט אַדורכגעזײַט דורך אַ פֿילטריר־סיסטעם, עס ווערט געטובֿלט, ס’גייט אַדורך אַ טהרה, ביז עס פֿאַרוואַנדלט זיך אין אַ ריין ייִדיש וואָרט. דאָס אייגענע מיט אַראַמעיִש, פּערסיש, לאַטײַן, גריכיש, סלאַוויש, מיט אַלע פֿרעמדע עלעמענטן, וואָס מיר באַנוצן זיך מיט זיי, ביז עס ווערט פֿאָרמירט אַן עכט, אַכצן־קאַראַטיק ייִדיש וואָרט.

נעמט, למשל, „פֿליישיק, מילכיק‟ — ביידע ווערטער שטאַמען אָפּ פֿון דײַטש, נאָר דער דײַטש וועט נישט וויסן וואָס מען האַקט אים אַ טשײַניק. אָדער דאָס וואָרט „נעבעך‟. ס’קומט פֿון אוקראַיִניש, „ניע באָהאַ‟ — גאָטלאָז, אַזוי האָבן די אוקראַיִנער אונדז גערופֿן, די גאָטלאָזע. האָבן מיר גענומען רופֿן יעדן איינעם, אויף וועלכן מען האָט רחמנות —„נעבעך‟. גיי דערצייל עס די אוקראַיִנער…

דער קאַמף צווישן די חסידים מיט די מתנגדים האָט געדויערט אַ קײַמא־לן פֿון אַ הונדערט יאָר, צומאָל מיט פֿאַרלוסטן, און ווער האָט געוווּנען דערבײַ? אונדזער לשון. ביידע צדדים האָבן באַרײַכערט די שפּראַך מיט ווערטלעך און מעשׂיות, חוזק און שפּאָט. דער עיקר, רעדט זיך דאָ וועגן די חסידים, די אַמאָליקע עם־הארצים, און די מתנגדים, די בעלי־תּורה, די בעלי־חכמים. די מתנגדים פֿלעגן זאָגן:

„די ערגסטע גאווה איז די גאווה פֿון פֿרומקייט.‟ געמיינט דערמיט צו באַצייכענען די חסידים.

האָט מען אַמאָל געפֿרעגט דעם ריזשינער רבין: וואָס איז דער אונטערשייד צווישן אַ מתנגד און אַ חסיד? האָט ער געענטפֿערט: דער אמת איז, אַז די חסידים האָבן אַראָפּגעברענגט דעם הימל אויף דער ערד. געמיינט צו זאָגן, אפֿילו ס’מידסטע גרעזעלע איז געטלעך.

גיי טײַטש אויס יענעם דאָס פֿאַרשפּרייטע ייִדישע ווערטל: „ער מאַכט שבת פֿאַר זיך‟, אָדער „אונדזער שטעטל באַשטייט פֿון דרײַסיק טליתים‟, וואָס מיינט, דרײַסיק ייִדישע משפּחות. בײַם ציילן, אויב דאָס זײַנען ייִדן, ציילט מען „נישט איינס, נישט צוויי‟, אאַז”וו.

קינדער פֿלעגן רופֿן דעם גראָבן פֿינגער „גוי‟, און דאָס קלענסטע פֿינגערל „ייִד‟. ווי זאָגט דאָס ווערטל: „גאָט זאָל מיך אָפּהיטן פֿון גויִשן כּוח און ייִדישן מוח.‟ און ווער קען פֿאַרגעסן די ייִדישע ויצעקו קעגן גאָט: „דײַן מזל, גאָט, וואָס דו וווינסט אין זיבעטן הימל אויפֿן מלכות־שמים, אַנישט וואָלט מען דיר אַלע שויבן אויסגעהאַקט.‟

ייִדן מוזן זיך מודה זײַן, אַז מיר האָבן בלית־ברירה אײַנגעפֿלאַנצט ייִדיש אויף אַ פֿרעמדער ערד; און מיט ניסים האָט עס זיך צעבליט אונטער דער זון, אונטערן רעגן און אונטער אַ פֿאַרכמורעטן הימל. מיר האָבן זיך דערפֿילט היימיש צווישן פֿרעמדע ביז מען האָט אונדז גערודפֿט מיט שטעכיקע דאָרנס, שטעכיקע דראָטן, און צום סוף — מיט האַקן־קרײַצן, אויסגעלאָשן די ייִדישע צונג אויף די ליפּן פֿון אונדזערע קדושים.

אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַז דאָ, אין אַמעריקע, אויף גינסטיקער ערד/ אויף גוטע באַדינגונגען, האָט די פֿרידלעכע ערד זיך נישט צעבליט מיט ייִדישן גײַסט און לשון. עס מיינט נאָך אָבער נישט, אַז ס’איז פֿאַראורטיילט צום אויסהויכן די נשמה; חס־וחלילה, זאָל גאָט אויסהיטן. זי איז נאָך אַלץ אַ לעבעדיקער עבֿר, וואָס פּולסירט איבער דער וועלט און וואַרט אויף איר צײַט צו צעבליִען זיך.