די פֿאַרגעסענע פּראָיעקטן פֿון ייִדישער אױטאָנאָמיע

The Forgotten Projects of Jewish Autonomy

ייִדישע פּויערים אין קרים, 1920ער יאָרן. סטאַלינס פּרוּוו צו שאַפֿן דאָרט אַ ייִדישע אויטאָנאָמיע האָט זיך פֿאַרענדיקט אויף זײַן אופֿן — מיט בלוט
ייִדישע פּויערים אין קרים, 1920ער יאָרן. סטאַלינס פּרוּוו צו שאַפֿן דאָרט אַ ייִדישע אויטאָנאָמיע האָט זיך פֿאַרענדיקט אויף זײַן אופֿן — מיט בלוט

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published July 09, 2015, issue of July 24, 2015.

די דראַמאַטישע געשעענישן פֿון די לעצטע פּאָר יאָר, װאָס האָבן אױפֿגעטרײסלט די פּאָליטישע סטאַבילקײט פֿון מיזרח־אײראָפּע ביז מיטל־מיזרח, האָבן אױפֿגעװאַכט אַן אינטערעס צו דער פּאָליטישער געשיכטע פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט. װי אַזױ איז די װעלט געקומען צו אַזאַ מין מצבֿ, און װוּ דאַרף מען זוכן די װאָרצלען פֿון דער איצטיקער פּלוצעמדיקער אומסטאַבילקײט? אמת, די „ייִדישע פֿראַגע‟ שפּילט אַ קנאַפּע ראָלע אין דער הײַנטיקער אײראָפּעיִשער און מיטל־מיזרחדיקער פּאָליטיק, אָבער אַ מאָל האָבן די ייִדן יאָ מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ װאָגיקן פּאָליטישן כּוח. די ייִדישע װעלט־פּאָליטיק האָט דערגרײכט איר שפּיץ נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה, װען די דרײַ גרױסע מאַכטן — ענגלאַנד, פֿראַנקרײַך און אַמעריקע — האָבן זיך גענומען צו שאַפֿן אַ נײַע װעלט־אָרדענונג.

דער ענין פֿון ייִדן און אַנדערע „קלײנע פֿעלקער‟ פֿון מיזרח־אײראָפּע אין דער תּקופֿה צװישן די בײדע װעלט־מלחמות איז געװען די טעמע פֿון אַן אַקאַדעמישער טרעפֿונג אין דער ענגלישער שטאָט סאַוטהעמפּטאָן. די רעפֿערענטן האָבן באַהאַנדלט די פּאָזיציע פֿון ייִדן אין פֿאַרשידענע פּאָליטישע און געזעלשאַפֿטלעכע פּראָיעקטן אין ליטע, לעטלאַנד, װײַסרוסלאַנד און אוקראַיִנע ערבֿ און נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה. לרובֿ זײַנען די דאָזיקע פּראָיעקטן ניט מקוים געװאָרן, אָבער זײערע אינטעלעקטועלע יסודות פֿאַרמאָגן אַ געװיסן פּאָטענציאַל פֿאַרן הײַנטיקן טאָג.

די נײַ־אױפֿגעקומענע מלוכות אין מיזרח־אײראָפּע האָבן באַדאַרפֿט שאַפֿן נײַע פּאָליטישע און געזעלשאַפֿטלעכע אינסטיטוציעס, כּדי צו פֿאַרפֿעסטיקן זײער נאַציאָנאַלן קיום. דערבײַ האָבן די גרױסע אײראָפּעיִשע מאַכטן געצװוּנגען די קלענערע צו גאַראַנטירן פּאַסיקע באַדינגונגען פֿאַר נאַציאָנאַלע מינאָריטעטן, ייִדן בתוכם. אַזױ אַרום זײַנען אַנטשטאַנען כּלערלײ פּראָיעקטן פֿון דער נאַציאָנאַלער אױטאָנאָמיע, וואָס זייערע צװעקן זײַנען געווען אונטערצושטיצן קולטור און בילדונג פֿון די מינאָריטעטן. אַזאַ מין ייִדישע אױטאָנאָמיע האָט עקזיסטירט אין די 1920ער יאָרן אין די באַלטישע לענדער. אין ליטע און לעטלאַנד איז זי אָפּגעשאַפֿן געװאָרן אין די 1920ער יאָרן, אָבער אין עסטלאַנד, װאָס האָט געהאַט בסך־הכּל אַרום פֿינעף טױזנט ייִדן, האָט די קולטורעלע אױטאָנאָמיע עקזיסטירט ביז דער סאָװעטישער אַנעקסיע אין 1940.