פּױלישע שרײַבער, עדות פֿונעם חורבן

Polish Writers Who Witnessed the Holocaust

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published September 10, 2015, issue of October 02, 2015.

אײנס פֿון די סאַמע באַרימטע לידער אין דער מאָדערנער פּױלישער פּאָעזיע איז טשעסלאַװ מילאָשס „אַן אָרעמער קריסט קוקט אױפֿן געטאָ‟. אָנגעשריבן אין 1943 אין װאַרשע, איז דאָס אַ מין דיכטערישער „על־חטא‟ פֿאַרן פּױלישן גלײַכגילט לגבי דעם ייִדישן חורבן. מילאָש איז ניט געװען דער אײנציקער פּױלישער שרײַבער, װאָס האָט איבערגעלאָזט אַ ליטעראַרישן גּבֿית־עדות פֿונעם ייִדישן חורבן. ניט געקוקט אױף דעם דײַטשישן פֿאַרבאָט, האָבן אײניקע פּױלישע ליטעראַטן געפֿירט טאָגביכער, אין װעלכע זײ האָבן באַשריבן דאָס, װאָס איז געשען אַרום זײ ווי אויך זײערע מחשבֿות.

צום ערשטן מאָל װערן די דאָזיקע דאָקומענטן אַנאַליזירט — אינעם בוך פֿון רחל פֿעלדהאַי־ברענער, אַ פּראָפֿעסאָרין פֿון ייִדישע לימודים אינעם אוניװערסיטעט פֿון װיסקאָנסין (מעדיסאָן). זי באַטראַכט פֿינף שרײַבער, סײַ באַרימטע, װי יאַראָסלאַװ איװאַשקעװיטש און מאַריאַ דאָמבראָװסקאַ, און סײַ װײניק־באַקאַנטע, װי אַורעליאַ װילעזשינסקאַ. די פֿאָרשערין לײענט זײערע טאָגביכער, האַלטנדיק אַן אױג אױף דער עטישער פּראָבלעמאַטיק. דאָס װיכטיקסטע פֿאַר איר זײַנען ניט די פֿאַקטישע פּרטים, װאָרן קײן גרױסע חידושים זײַנען דאָרט ניטאָ, נאָר די מאָראַלישע חקירות פֿון די מחברים, זײערע פּרוּװן משׂיג צו זײַן די עטישע דימענסיע פֿון דער קאַטאַסטראָפֿע און זײער פּערזענלעכע באַציִונג דערצו.

די הומאַניסטישע עטיק פֿון דער אױפֿקלערונג, װאָס באַהאַנדלט אַלע מענטשן װי גלײַכע, האָט ניט אױסגעהאַלטן דעם אױספּרוּװ מיט דער נאַציסטישער אָקופּאַציע: אַזאַ איז דער אױספֿיר פֿונעם בוך. פֿאַר אַלע פּױלישע שרײַבער זײַנען די דײַטשן געװען די שׂונאים, און קײנער פֿון זײ איז ניט געװען קײן אַנטיסעמיט פֿאַר דער מלחמה. אָבער די סיטואַציע פֿון דער אָקופּאַציע, װען דאָס רובֿ פּאָליאַקן האָבן געמעגט װױנען אין זײערע הײמען, פֿאַרנעמען זיך מיט זײערע געשעפֿטן און אַרומגײן רעלאַטיװ פֿרײַ, בעת די ייִדן זײַנען פֿאַרשלאָסן געװאָרן אין די געטאָס און, סוף־כּל־סוף, אומגעבראַכט געוואָרן, האָט געשטעלט די פּױלישע אינטעליגענץ פֿאַר שװערע ברירות. װי װײַט האָבן זײ געװאָלט ריזיקירן מיט זײער אײגענעם לעבן און דעם לעבן פֿון זײערע קרובֿים, כּדי צו ראַטעװען אַ פּאָר ייִדישע נשמות? אײניקע פֿון זײ האָבן עס טאַקע געטאָן מיט גרױס מסירת–נפֿש. איװאַשקעװיטש און זײַן פֿרױ אַנאַ זײַנען באַערט געװאָרן װי „חסידי־אומות־העולם‟ דורך „יד־ושם‟. אַורעליאַ װילעזשינסקאַ איז דערשאָסן געװאָרן דורך די דײַטשן אין 1944.