אַ פּאַרך מיט געקרײַזלטע הערעלעך

A Baldy with a Frizzy Curlicue

Yehuda Blum

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published September 18, 2015, issue of October 16, 2015.

נאָכן חורבן השלישי, ווען מיר האָבן אָנגעוווירן אַ דריטל פֿון אונדזער פֿאָלק און זייער נאָכוווּקס, זײַנען מיר פֿאַרבליבן לעבעדיקע יתומים מיט אַ געמלטער צונג. אָנגעוווירן דעם טעם פֿון ייִדיש־קודש. האָב איך באַשלאָסן אַ ביסל הנאה צו האָבן פֿון לעבן און נאָכשפּירן ווי ייִדן האָבן זיך אַדורכגערעדט אַמאָליקע צײַטן אין די שטעטלעך, דערפֿלעך און ייִשובֿים. אַפֿילו דאָס שטעטלשע לשון פֿלעגט קלינגען מוזיקאַליש אַנדערש; זיי פֿלעגן זאָגן „בעטוועש‟ אַנשטאָט „בעטגעוואַנט‟, זיי פֿלעגן „אָפּרײַכערן‟ דאָס הינדל אַנשטאָט „פּאַרען‟.

געווען אַמאָל אַ שטעטעלע, וווּ די קאַרטאָפֿליעס האָבן אַזוי לאַנג געקוואַטשקעט ביז ס’זײַנען אַרויסגעשפּרונגען פֿון זיי קאַשע־בולבעס, און אַז מ’האָט פֿאַרבעטן אַ גאַסט אויף וועטשערע, פֿלעגט דער אורח זאָגן: „האַלט נישט אויף דעם ייִדישן גלות, גיט אַהער נאָך אַ קאַשע־בולבע.‟ געפֿונען נאָך אַ ווערטל וואָס געפֿעלט מיר: „אַ שטוב דאַרף האָבן אַ בעל־הביתטע, און אַ שטאַל דאַרף האָבן אַ בעל־הבית.‟ „אַז דער טאַטע איז אַ בעל־שם, איז דער זון אַ גולם.‟ „פּורים־צײַט, אַז אַ טויבער הערט דעם גראַגער, מאַכט ער אַ ברכה איבער אַ דונער‟.

דער עיקר, די אַמאָליקע ייִדן, וועלכע האָבן געלעבט אין כאָפּטעס און דוחק, האָבן זיי געהאַט אַ צונאָמען כּמעט פֿאַר יעדן פֿון זייערע שטעטלעך. אַ שלל פֿון זייערע אײַנוווינער האָבן געשמט פֿאַר טאַשן־ציִער, פֿערד־גנבֿים שוין אָפּגערעדט פֿון נאַראָנים. מ’האָט גערופֿן די אָזירקאָווער ייִדן חזירים, ווענגעראָווער — חיות, טאָרבינער — כניאָקעס, טאַרטשינער — ליימענע גולמס, זשעליעכאָווער — שליאָכעס, ווראָצלעווער — קעלבאַסניקעס און זאַמאָשטשער — טעלעפֿאָן. און דער אמת איז, אַז ווען מען האָט אָנגעהויבן קלערן און רעדן אין זאַמאָשטש וועגן אײַנפֿירן אַ טעלעפֿאָן, האָט גענומען פֿון אסתּר־טענית ביז פּורים ביז די אידעע איז פֿאַרווירקלעכט געוואָרן, און דער טעלעפֿאָן האָט געפֿונען אַ היים, קודם־כּל, אין זאַמאָשטש, י. ל. פּרצעס שטעטעלע.

אין זוויטשין, קאָזשעניצער גובערניע, האָט מען גערופֿן די שוסטער משה רבינוס שוסטערלעך; זעט אויס, אַז די זוויטשינער האָבן נישט געגלייבט, אַז משה רבינו האָט געטראָגן פֿאַרלאַטעטע שיך. די אַמעריקאַנער האָט מען גערופֿן משומדים. די שטעטלשע ייִדן האָבן גערופֿן די בודאַפּעשטער ייִדן — אונגאַרישע דײַטשן… היתּכן, די אָרטאָדאָקסן האָבן זיי באַצייכנט מיט אַזא יום־טובֿדיקן נאָמען, ווײַל זיי זײַנען געווען קורץ־געקליידטע ייִדן. עס זעט אויס, אַז די ייִדישע השׂכּלה איז געקומען פֿון דײַטשלאַנד און דער אונגאַרישער ייִד, דער עיקר, פֿון בודאַפּעשט, האָט מיט זיך באַצייכנט די העכסטע מדרגה פֿון אַ ייִדישן פֿרײַדענקער, אַפּיקורס, הייסט עס.

מײַן מאַמע פֿלעגט קיין מאָל נישט שעלטן, און אויב יאָ, האָב איך די קללות נישט פֿאַרשטאַנען, ווײַל זיי זײַנען געווען אין לשון־קודש. שפּעטער האָט מײַן טאַטע מיר זיי אויפֿגעקלערט. זי פֿלעגט זאָגן: „כ’האָב אים אין לויוויטש‟. האָב איך זיך דערוווּסט, אַז „לויוויטש‟ האָט פֿאַרמאָגט דאָס גרעסטע ייִדישע בית־עולם אין פּוילן. אָדער זאָל ער גיין אין דער „שאָלטעכטי‟, „שאול־תּחתּיה‟, דאָס אונטערשטע גיהנום. אין לאָדזש פֿלעגט מען אויך רופֿן אַ קיכל מיט יאַגדעס „לאָדזשער סטאָניקעס‟.

גייען מיר ווײַטער איבער די שטעט און שטעטלעך פֿון אַמאָל, פֿול מיט זאַפֿטיק לשון און לשון־הרע. האָט מען גערופֿן די ייִדן אין מאָסקווע, „מאָסקווער משומדים‟. ווי עס ווײַזט זיך אַרויס, איז דער צונאָמען אויפֿגעקומען נאָך „גירוש־מאָסקווע‟ אין 1891, ווען אַ סך ייִדן האָבן זיך געשמדט.