אַ באַן איז אַ וועג? אַ צוג איז אַ ווינט?

A Dress Has A Train, But You Can’t Ride On It...


פֿון הערשל גלעזער

Published November 01, 2015, issue of November 27, 2015.

צי האָט מען אַזוינס געזען?
צי האָט מען אַזוינס געהערט?
אַז פֿײַער און וואַסער
זאָל שלעפּן ווי אַ פֿערד!
אוי, האָט ער אַ פֿײַפֿער
מיט אַן אײַזערנעם כּוח
פֿון אונטן גיסט זיך וואַסער
פֿון אויבן גייט אַ רויך!

אָט דאָס פֿאָלקסליד, ווי איך קען עס פֿון טעאָדאָר ביקעל ע״ה, איז, אַוודאי, נישט פֿון די עלטסטע — די ערשטע באַנען האָבן זיך אין מיזרח־אייראָפּע באַוויזן גאַנץ שפּעט אינעם 19טן י״ה. אָבער ווי שטאַרק די באַן האָט צערודערט די ייִדישע גאַס זאָגט עדות די לעצטע סטראָפֿע דערפֿון:

רבונו־של־עולם,
פֿאַרקירץ אים זײַנע יאָרן
אַז ייִדן אַפּיקורסים
זאָלן נישט קענען שבת פֿאָרן!

טשיקאַווע, וואָס אינעם ליד ווערט נישט קיין איין מאָל דערמאָנט דאָס וואָרט „באַן”. וויי אַזוי זשע איז דאָס וואָרט צון אונדז אַרײַן? פֿון דײַטש, פֿאַרשטייט זיך; נאָר דער תּחילתדיקער טײַטש איז גאָר געווען „וועג”. איז אַן Eisenbahn אַן אײַזערנער וועג, ווײַל די רעלסן זענען פֿון אײַזן. דאָס ענגלישע iron horse פֿאַררופֿט זיך יאָ אויף דער באַן ממש, דאָס הייסט, אויפֿן לאָקאָמאָטיוו.

די ערשטע מאָדערנע באַנען מיט לאָקאָמאָטיוון אויף פּאַרע, זענען אויפֿגעקומען אָנהייב 19טן י״ה אין ענגלאַנד. פֿון יענער צײַט אָן שטאַמט אויך דאָס וואָרט train מיט זײַן הײַנטצײַטיקן טײַטש. אויף פֿראַנצייזיש הייסט, traîner „שלעפּן” — נישט אומזיסט איז דער טייל פֿון אַ לאַנג קלייד וואָס שלעפּט זיך אויף דער ערד, אויף ענגליש אויך train (אַ סך אַן עלטערער טײַטש פֿונעם וואָרט), אויף פֿראַנצייזיש traîne, אויף מאַמע־לשון: „שלעפּ”. פֿריִער האָט דער ווערב געהייסן „ציִען” און „אויפֿציִען” — ענגליש train איז דאָך אויך טײַטש „לערנען, אויסשולן”.

איז אַ באַן עפּעס, וואָס ציט אָדער שלעפּט, האָבן מיר, חוץ train, שפּאַניש און רומעניש tren, פּאָרטוגאַליש trem, איטאַליעניש treno; און דײַטש Zug (פֿון ziehen). אויף דײַטש האָט Zug נאָך אַ סך טײַטשן: אַ שטייגער, אַ צי טאָן פֿון אַ פּאַפּיראָס, אַ צוגווינט. אויף ייִדיש איז, חוץ „באַן”, פֿאַרשטייט זיך, אויך דאָ „צוג”. און אויף דײַטש, חוץ Zug, איז אויך דאָ Bahn — די דײַטשישע מלוכישע באַן הייסט Deutsche Bahn, געקירצט DB; אויף זייער וועבזײַטל זעט מען אַפֿילו Die Bahn. האָבן זיך, הייסט עס, אויסגעמישט ביידע טערמינען: דער וואָס באַטײַט לאָקאָמאָטיוו מיט וואַגאָנען און דער, וואָס באַטײַט רעלסן.