װילניוס, ירושלים פֿון ליטװינער

Vilnius, the Jerusalem of Lithuanians

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published December 16, 2015, issue of January 08, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

מאַטשוליס און סטאַליונאַס דערקלערן: „דער באַגריף פֿון װילניוס װי אַ היסטאָרישע אָדער מאָדערנע פּאָליטישע הױפּטשטאָט, אָדער אַ רעליגיעזער צענטער, איז אײַנגעפֿירט געװאָרן אין לערנביכער פֿון געאָגראַפֿיע, אין די באַשרײַבונגען פֿון רעליגיעזע עולה־רגל-זײַן, אין דיכטונג און אין קונסט‟. אַזױ אַרום האָבן די קולטור און דערציִונג געשפּילט די מכריעדיקע ראָלע אינעם איבערצײַגן די גאַנצע ליטװישע באַפֿעלקערונג, אַז װילנע איז זײער הױפּטשטאָט, אַז אַ ליטװישע מלוכה אָן װילנע איז פּשוט ניט מעגלעך.

אָבער דער רעאַלער פּאָליטישער מצבֿ איז געװען אַנדערש. נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה איז װילנע פֿאַרנומען געװאָרן דורך דער פּױלישער אַרמײ, און די נײַ־אױפֿגעקומענע ליטװישע רעפּובליק האָט זיך געמוזט באַנוגענען מיט קאָװנע (קאַונאַס) װי אַ „צײַטװײַליקע‟ הױפּטשטאָט. די דאָזיקע „װײַלע‟ האָט געדױערט כּמעט צװאַנציק יאָר. די „װילנער פֿראַגע‟ איז געװען דער עיקרדיקער ענין סײַ אין דער אױסערלעכער, סײַ אין דער אינערלעכער פּאָליטיק פֿון דער ליטװישער רעפּובליק. די באַציִונגען צװישן פּױלן און ליטע זײַנען געװען ניט קײן פֿרײַנדלעכע, און די ליטװישע מלוכישע פּראָפּאַגאַנדע האָט כּסדר באַטאָנט דעם „ליטװישן‟ מהות פֿון װילנע. מען האָט געטענהט, אַז די פּױליש־רעדנדיקע תּושבֿים פֿון װילנע זײַנען בטבֿע געװען ליטװינער, װאָס זײַנען „פּאָלאָניזירט‟ געװאָרן בעל־כּרחם.

אָבער דער גורל פֿון װילנע איז באַשלאָסן געװאָרן ניט אין װאַרשע אָדער קאָװנע, נאָר אין מאָסקװע און בערלין, װי אַ פּועל־יוצא פֿון דעם אָפּמאַך צװישן היטלער און סטאַלין אין אױגוסט 1939. די רױטע אַרמײ איז אַרײַן אין מיזרח־פּױלן אין סעפּטעמבער 1939, און שױן אין אָקטאָבער האָט דער סאָװעטן־פֿאַרבאַנד איבערגעגעבן די שטאָט און די סבֿיבֿות אין רשות פֿון דער ליטװישער רעפּובליק. די דאָזיקע „מתּנה‟ האָט געהאַט אײן תּנאַי: ליטע האָט דערלױבט די סאָװעטן צו האָבן זײערע מיליטערישע באַזעס אױף איר טעריטאָריע. אין דער אַטמאָספֿער פֿון אַלגעמײנעם התלהבֿות האָבן בלױז געצײלטע יחידים פֿאַרשטאַנען דעם מײן פֿונעם דאָזיקן תּנאַי: װײניקער װי אַ יאָר שפּעטער, אין יוני 1940, איז די גאַנצע ליטװישע רעפּובליק אַנעקסירט געװאָרן דורך סאָװעטן־פֿאַרבאַנד.

די מלחמה האָט שטאַרק „געהאָלפֿן‟ צו פֿאַרוואַנדלען װילנע אין אַ ליטװישער שטאָט. ייִדן זײַנען אױסגעהרגעט געװאָרן דורך די דײַטשן און זײערע אָרטיקע מיטהעלפֿער, און אַ היפּשער טײל פּאָליאַקן זײַנען „רעפּאַטריִיִרט‟ געװאָרן קײן פּױלן נאָך דער מלחמה. די סאָװעטישע פּאָליטיק נאָך דער מלחמה האָט געהאָלפֿן צו פֿאַרװאַנדלען װילנע ניט סתּם אין אַ סאָװעטישער, נאָר אױך אין אַ ליטװישער שטאָט. די הױפּט–מיטלען זײַנען דערבײַ געװען ניט נאָר סאָציאַל־פּאָליטישע, װי די מיגראַציע פֿון די ליטװינער קײן װילנע, נאָר אױך קולטורעלע: „דער היסטאָרישער נאַראַטיװ, דאָס ענדערן די נעמען פֿון גאַסן, דאָס אױפֿשטעלן נײַע דענקמעלער‟. אינעם סאָװעטישן נוסח פֿון געשיכטע איז װילנע געװען אַ נאַטירלעכע היסטאָרישע הױפּטשטאָט פֿון ליטע, װאָס דאָס אַלײן איז געװען אַ „נאַטירלעכער‟ טײל פֿון סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. די אײנציקע זאַך, װאָס מען האָט געדאַרפֿט טאָן נאָכן דערקלערן די אומאָפּהענגיקײט פֿון סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, איז געװען צו בײַטן די פֿאָן אױף דעם געדימינאַס־טורעם.