דער 112־יעריקער פֿרומער לעבן־געבליבענער פֿון אוישוויץ

112-year-old Pious Auschwitz Survivor

ישׂראל קרישטאָל ווײַזט דעם צערטיפֿיקאַט פֿון „גינעס‟, וואָס באַשטעטיקט, אַז ער איז דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט. מיט אים איז דער שעף פֿון רעקאָרדן בײַ „גינעס‟, מאַרקאָ פֿריגאַטי
Courtesy of guinnessworldrecords.com
ישׂראל קרישטאָל ווײַזט דעם צערטיפֿיקאַט פֿון „גינעס‟, וואָס באַשטעטיקט, אַז ער איז דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט. מיט אים איז דער שעף פֿון רעקאָרדן בײַ „גינעס‟, מאַרקאָ פֿריגאַטי

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published March 27, 2016, issue of April 15, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 3)

„דערצו‟, האָט חיים מיר ווײַטער דערקלערט אויפֿן טעלעפֿאָן, „ס׳העלפֿט מסתּמא אַ סך זײַן צוגאַנג צום לעבן. ער איז שטענדיק אַן אָפּטימיסט און באַטראַכט די גלאָז ווי האַלב פֿול איידער האַלב ליידיק. ער עסט גאַנץ פּאַמעלעך און ער איז ניט קיין ׳פֿרעסער׳. ס׳העלפֿט אים אויך, אַז איך און מײַן שוועסטער שטיצן אים אונטער און אַז ער האָט אַ גוטע באַציִונג מיט אונדז, ווי אויך מיט זײַנע אייניקלעך. דערפֿאַר ווייסט ער, אַז ער באַלאַנגט צו אַ משפּחה, און דאָס העלפֿט‟.

נאָכן דערקלערן זײַן מיינונג, האָט חיים מיך איבערגעגעבן זײַן פֿאָטערס אייגענעם אויספֿיר. „מײַן פֿאָטער איז שטענדיק געווען אַ פֿרומער. ער לייגט נאָך אַלץ תּפֿילין יעדן אינדערפֿרי. איז פֿאַר אים איז עס אַלץ אַ דאַנק גאָטס ווילן‟.

אין אַ דערקלערונג צו דער וועבזײַט פֿונעם „גינעס בוך פֿון וועלט־רעקאָרדן‟ האָט ישׂראל קרישטאָל מסביר געווען אַז „איך ווייס ניט דעם סוד פֿון אַריכות־ימים. אַלצדינג ווערט אָנגעפֿירט פֿונעם אייבערשטן און מיר וועלן קיינמאָל ניט וויסן פֿאַר וואָס עפּעס איז געשען. עס זענען געווען מענער, וואָס זענען קלוגער, שטאַרקער און שענער פֿון מיר וואָס לעבן ניט מער. אַלץ וואָס בלײַבט פֿאַר אונדז צו טאָן איז אָנצוגיין אַרבעטנדיק ווײַטער אַזוי שווער ווי ס׳איז נאָר מעגלעך, כּדי ווידערצובויען אַלצדינג, וואָס מיר האָבן פֿאַרלוירן‟.

דאָס ווידער אויפֿבויען דאָס וואָס מע האָט פֿאַרלוירן דינט ווי אַ גוטן סך־הכּל פֿון ישׂראל קרישטאָלס לעבנס־געשיכטע. לאַנג פֿאַרן חורבן איז אים ניט באַשערט געווען קיין גרינג לעבן און ער האָט געדאַרפֿט עטלעכע מאָל ווידער אָנהייבן אַלצדינג פֿונדאָסנײַ. דאָס דריטע פֿון זיבן זין, האָט דער יונגער ישׁראל אָנגעהויבן גיין אין חדר צו דרײַ יאָר. יעדן טאָג פֿלעג זײַן פֿאָטער אים אויפֿוועקן 5 אַ זייגער אין דער פֿרי, כּדי אָנצוהייבן מיטן דאַווענען און לערנען. ווי אַ סך ייִדישע קינדער אינעם שטעטל האָט ער קיינמאָל ניט געלערנט אין קיין מלוכישער שול און האָט אין זײַנע יונגע יאָרן נאָר באַקומען אַ טראַדיציאָנעלן חינוך. זײַן מאַמע איז געשטאָרבן אין 1910 און ווען עס איז אויסגעבראָכן די ערשטע וועלט־מלחמה האָבן די רוסן זײַן פֿאָטער אַוועקגענומען. צוליב דער מלחמה האָט ער קיינמאָל ניט געהאַט קיין בר־מיצווה.

נאָך דעם וואָס מע האָט אַרײַנגענומען זײַן פֿאָטער אין אַרמיי איז דאָס ייִנגל געגאַנגען וווינען מיט אַ פֿעטער, וואָס האָט אים אויסגענוצט ווי אַן אַרבעטער אויף זײַן פֿאַרם. „ער איז כּמעט געווען אַ שקלאַף‟, האָט חיים איבערגעגעבן. „ער האָט געהאָרעוועט און געהאָרעוועט. ער איז ניט געגאַנגען לערנען און האָט געהונגערט‟. אויפֿן פֿאַרם האָט דאָס ייִנגל זיך באַגעגנט מיט ייִדישע סאָלדאַטן אין דער רויטער אַרמיי. ער האָט זיי געגעבן ברויט און אַנדערע זאַכן זיי אַרויסצוהעלפֿן, ניט געקוקט אויף דעם, וואָס ער האָט אַליין ווייניק וואָס געהאַט. איינמאָל האָט אַ סאָלדאַט אים געבעטן צו זאָגן קדיש נאָך זײַנע קרובֿים, טאָמער דער סאָלדאַט וועט אומקומען אויפֿן שלאַכטפֿעלד.

צו זיבעצן יאָר האָט ישׂראל זיך באַזעצט אין לאָדזש, וווּ ער האָט אָנגעהויבן אַרבעטן אין אַ שאָקאָלאַד־פֿאַבריק. דאָרטן האָט ער זיך קונה־שם געווען, קודם, ווי אַ שווערער אַרבעטער און דערנאָך ווי אַ מײַסטערהאַפֿטיקער פֿאַבריצירער פֿון זיסוואַרג. ער איז געוואָרן אַזוי דערפֿאָלגרײַך, אַז ס׳איז אים אין גיכן געלונגען צו עפֿענען זײַן אייגענע פֿאַבריק. אין 1928 האָט ער חתונה געהאַט מיט אַן אָרטיקן מיידל, חיה־פֿייגע פֿרוכט, און דאָס גליקלעכע פּאָרל האָט געהאַט צוויי זין.