דער 112־יעריקער פֿרומער לעבן־געבליבענער פֿון אוישוויץ

112-year-old Pious Auschwitz Survivor

ישׂראל קרישטאָל ווײַזט דעם צערטיפֿיקאַט פֿון „גינעס‟, וואָס באַשטעטיקט, אַז ער איז דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט. מיט אים איז דער שעף פֿון רעקאָרדן בײַ „גינעס‟, מאַרקאָ פֿריגאַטי
Courtesy of guinnessworldrecords.com
ישׂראל קרישטאָל ווײַזט דעם צערטיפֿיקאַט פֿון „גינעס‟, וואָס באַשטעטיקט, אַז ער איז דער עלטסטער מאַן אויף דער וועלט. מיט אים איז דער שעף פֿון רעקאָרדן בײַ „גינעס‟, מאַרקאָ פֿריגאַטי

פֿון דזשאָרדין קוציק

Published March 27, 2016, issue of April 15, 2016.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

נאָך דעם וואָס מע האָט פֿאַרשפּאַרט די לאָדזשער ייִדן אין געטאָ אין מײַ 1940 איז ישׂראל קרישטאָל ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט דער אַרבעט אין זײַן פֿאַבריק. דײַטשישע אָפֿיצירן, ווי אויך די מיטגלידער פֿונעם אָרטיקן יודענראַט האָבן אים געגעבן צוקער און שאָקאָלאַד, כּדי ממשיך צו זײַן מיטן מאַכן זיסוואַרג. „זײַן פֿאַך האָט אים מסתּמא געהאָלפֿן‟, האָט חיים איבערגעגעבן, דערקלערנדיק, אַז די דײַטשישע אָפֿיצירן האָבן געפֿײַערט געבורטסטעג און באַשטעלט זיסוואַרג פֿאַר זייערע קרובֿים אין דײַטשלאַנד. „אַז מע שאַפֿט פֿאַר זיי זיסוואַרג און צוקערקעס זענען זיי דאָך ווייניקער בייז אויף דיר‟. דאָס מאַכן שאָקאָלאַדעס האָט פֿאַרזיכערט, אַז ישׂראל און זײַן פֿרוי האָבן געקענט אויסמײַדן די דעפּאָרטאַציעס קיין כעלמנאָ, וווּ מע האָט אומגעבראַכט ס׳רובֿ לאָדזשער ייִדן. די אַרבעט האָט אָבער ניט געקענט ראַטעווען זייערע זין: ביידע זענען געשטאָרבן אינעם געטאָ, צוליב עפּידעמיעס.

אין אויגוסט 1944 זענען ישׂראל און זײַן פֿרוי חיה־פֿייגע פֿאַרשיקט געוואָרן קיין אוישוויץ מיט דער סאַמע־לעצטער דעפּאָרטאַציע. ביידע האָבן לכתּחילה איבערגעלעבט דער סעלעקציע, און ישׂראל איז אַ געוויסע צײַט מצליח געווען צו בלײַבן אין קאָנטאַקט מיט זײַן פֿרוי, וואָס איז געווען פֿאַרשפּאַרט אין אַן אַנדער טייל פֿון לאַגער. שפּעטער האָט ער אָבער זיך דערוווּסט, אַז זי איז דערשאָסן געוואָרן. פֿון אוישוויץ האָט מען ישׂראל קרישטאָלן פֿאַרשיקט אין דרײַ פֿאַרשידענע אַרבעטס־לאַגערן אין דײַטשלאַנד. ווען מע האָט אים סוף־כּל־סוף באַפֿרײַט אין מײַ 1945 האָט ער געווויגן בלויז 81 פֿונט. צוליב דעם, וואָס ער איז געווען צו שוואַך אַפֿילו צו גיין, האָט מען אים אַרײַנגעבראַכט אין אַ רוסישן שפּיטאָל. נאָך לאַנגע חדשים איז ער געקומען צו זיך און האָט פֿאַרלאָזט דעם שפּיטאָל און זיך ווידער באַזעצט אין לאָדזש. אָנהייבנדיק פֿונדאָסנײַ האָט ער ווידער געגרינדעט אַ זיסוואַרג־פֿאַבריק און זיך באַקענט מיט זײַן צווייטער פֿרוי בת־שבֿע, וואָס האָט אַליין פֿאַרלוירן איר מאַן און זון.

אין לאָדזש איז בײַ ישׂראל און בת־שבֿע געבוירן געוואָרן זייער זון, חיים. מיט צוויי יאָר שפּעטער האָט די משפּחה זיך באַזעצט אין ישׂראל, וווּ עס איז געבוירן זייער טאָכטער שולה. צום דריטן מאָל האָט ישׂראל געדאַרפֿט אָנהייבן זײַן קאַריערע פֿונדאָסנײַ. ער האָט געהאָרעוועט אין אַ שאָקאָלאַד־פֿאַבריק אין חיפֿה, ביז ס׳איז אים סוף־כּל־סוף געלונגען צו עפֿענען זײַן אייגענעם פֿאַבריק. מיט זײַן דריטער פֿאַבריק האָט ער אָנגעפֿירט ביז 1970, ווען ער איז געגאַנגען אויף פּענסיע. אַפֿילו דעמאָלט האָט ער ניט אין גאַנצן אויפֿגעהערט צו אַרבעטן — ער האָט געמאַכט צוקערקעס בײַ זיך אין דער היים און זיי פֿאַרקויפֿט אין אַ בודקע, וואָס ער האָט געדונגען אין אַן אײַנקויפֿס־צענטער.

„מײַן פֿאָטער האָט בכלל ליב צו אַרבעטן‟, האָט חיים מיר דערקלערט. „ס׳איז אים לכתּחילה געווען שווער דאָס אויפֿצוגעבן. אָבער ער האָט אויך זיך געוואָלט לערנען, ווײַל ער האָט קיינמאָל ניט געהאַט קיין געלעגנהייט צו באַקומען אַ דערציִונג‟. דערפֿאַר האָט ישׂראל פֿאַרבראַכט אַ טייל פֿון זײַנע זיבעציקער אין אוניווערסיטעט, וווּ ער האָט זיך אויסגעלערנט ענגליש און שטודירט ליטעראַטור. ווי איינער, וואָס האָט ניט געהאַלטן פֿון טעלעוויזיע אָדער „ביטול־זמן‟, איז ישׂראל ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט זײַן לעבן, לייענענדיק ביכער, לייגנדיק תּפֿילין יעדן אינדערפֿרי און פֿאַרברענגענדיק מיט זײַנע קינדער, 9 אייניקלעך און צענדליקער אור־אייניקלעך.

נאָך דעם, וואָס די משפּחה האָט מיט אים געפּראַוועט זײַן 110טן געבורטסטאָג האָט מען געשיקט אַ בריוו דעם „גינעס־בוך פֿון וועלט־רעקאָרדן‟, כּדי צו לאָזן דער אָרגאַניזאַציע וויסן וועגן ישׂראלס אַריכות־ימים. ווען עס איז אין יאַנואַר געשטאָרבן יאַסוטאַראָ קאָיִדע אין יאַפּאַן, וואָס איז געווען 7 חדשים עלטער פֿון ישׂראל קרישטאָלן, האָט די „גערענטאָלאָג־פֿאָרש־גרופּע‟ אויסגעזוכט די געהעריקע דאָקומענטן צו באַשטעטיקן זײַן עלטער. ווען „גינעס‟ האָט דעם 11טן מאַרץ געלאָזט וויסן דער משפּחה, אַז קרישטאָל וועט באַקומען דעם טיטל פֿונעם עלטסטן מאַן אויף דער וועלט, האָט ער געזאָגט זײַן זון אויף ייִדיש: „אוי, אַ גליק האָט מיר געטראָפֿן‟. און דערנאָך זיך געוויצלט: „וויפֿל וועט מען מיר באַצאָלן פֿאַר יעדן יאָר?‟

ניט געקוקט אויף זײַנע וויצן, פֿאַרשטייט ישׂראל קרישטאָל ניט פֿאַר וואָס מע מאַכט אַזאַ גרויסע גדולה וועגן דעם, וואָס ער לעבט אַזוי לאַנג. ער האַלט, אַז דאָס איז ניט באמת אַ דערגרייכונג פֿאַר זיך, נאָר גיכער אַ צופֿעליקייט. פֿונדעסטוועגן שעפּט ער יאָ נחת פֿון זײַנע קינדער און אייניקלעך און איז שטאָלץ מיט זײַנע דערגרייכונגען. אויף דער פֿראַגע, צי ער האָט אַ וווּנטש אָדער אַ מעלדונג פֿאַר אַלעמען, האָט זײַן זון געענטפֿערט, אַז זײַן פֿאָטער וויל פּשוט, אַז עס זאָל זײַן שלום אויף דער גאַנצער וועלט.