נײַ־ייִדיש, אַלט־ייִדיש — וואָס איז די נפֿקא־מינה?

New Yiddish, Old Yiddish – What's the Difference?

אורן ראָמאַן
אורן ראָמאַן

פֿון בני מער

Published July 22, 2016, issue of July 27, 2016.

(די 2 טע זײַט פֿון 4)

אין וואָס פֿאַר אַן אופֿן איז עס געשריבן געוואָרן?

די איבערזעצונגען פֿון תּנ״ך זײַנען געווען אָראַלישע. אַז מע האָט איבערגעזצט דעם חומש, אין חדר אָדער ערגעץ וווּ, איז עס געווען אויף אויסנווייניק. צוליב דעם, איז דאָס וואָס מיר ווייסן זייער באַגרענעצט, ווײַל די ייִדן האָבן ווייניק געשריבן אויף ייִדיש; געשריבן האָט מען דער עיקר אויף לשון־קודש. אין די איבערזעצונגען, און אויך אין די עפּאָסן, האָט מען געוואָלט אָפּהיטן די דעקלינאַציעס פֿון שורש אויף העברעיִש, ווי למשל די ווערטער וואָס קומען פֿון מלך — קעניג: ממלכה — קעניגרײַך, למלוך — קעניגין אאַז”וו. פֿון דעם שטאַמען אויך אַ סך קאַלקן, ווי דער אופֿן וואָס מען האָט איבערגעזעצט „וישבֿ‟ — זיצן — אינעם פּסוק „וישבֿ בארץ מואבֿ‟, ער איז געזעסן אין לאַנד מואבֿ. דאָס מיינט נישט, אַז ער איז געזעסן ממש מיט זײַן זיצפֿלייש, נאָר אַז ער האָט דאָרטן געוווינט. און עס איז אויך אינטערעסאַנט צו דערמאָנען, אַז דער טאַוטאָלאָגישער אינפֿיניטיוו, וואָס שפּעטער איז געוואָרן איינער פֿון די סימבאָלן פֿון ייִדיש, קומט פֿון אַזאַ מין קאַלק: „הלוך הלוך העצים‟ — גנגן זי זיין גנגן די בעם (גאַנגען זיי זײַנען געגאַנגען די ביימער).

וועלכע טעקסטן האָסטו געפֿאָרשט?

מיר האָבן אין אַלט־ייִדיש דעם באַרימטן „שמואל בוך‟; מיר האָבן אויך „מלכים בוך‟, אָבער ווייניק מענטשן ווייסן, אַז עס זײַנען אויך דאָ באַאַרבעטונגען פֿון ספֿר יהושע און ספֿר שופטים אין אַלט־ייִדיש — און איך האָב זיי געפֿאָרשט. צו אונדז זײַנען געקומען צוויי פֿאַרשיידענע עפּאָסן וועגן יעדן איינעם פֿון די ספֿרים. אַלע זײַנען פֿון 16טן י״ה. צוויי זײַנען געדרוקט, און פֿאָרט איז צו אונדז געקומען נאָר איין קאָפּיע. די אַנדערע זײַנען כּתבֿ־ידן, און ס’איז קלאָר אַז זיי זײַנען קאָפּירט געוואָרן. מיר האָבן צוויי פֿאַרשיידענע עפּאָסן וועגן ספֿר שופֿטים, איינער אין כּתבֿ־יד און איינער — אַ געדרוקט בוך. ביידע שטאַמען פון מאַנטואַ אין איטאַליע, אָבער ס’איז נישטאָ קיין שום פֿאַרבינדונג צווישן זיי. אַ פּנים איז עס געוואָרן דעמאָלט אַ מאָדע: אַ פֿרײַע ווידער־דערציילונג פֿון דעם תּנ״ך, אפֿשר אַ טעאַטראַלע אימפּראָוויזאַטאָרישע קונסט — מיט אַ מעלאָדיע, ווי עס שטייט דאָרטן בפֿירוש געשריבן.

צי האָט מען עס געשריבן פאַר אַ ייִדישער בינע?

נישט ממש אַ בינע; מען האָט געקאָנט זיצן אין אַ צימער און פֿאָרלייענען די טעקסטן פֿון אַ בוך, אָדער שטיין פאַרן עולם — אָבער די פֿונקציע איז טעאַטראַליש. דאָס האָט מען פֿאָרגעשטעלט ווען ס’איז געווען אַ ביסל צײַט: אין די לאַנגע ווינטערנעכט, צי אין דעם לאַנגן שבתדיקן נאָכמיטאָג זומערצײַט.

ווי אַ מין פּורים־שפּיל?

אַ פּורים־שפּיל איז איין מאָל אַ יאָר, און דאָ האָבן מיר קינסטלערס וואָס האָבן ליב צו שאַפֿן און מענטשן וואָס האָבן ליב זיך צו פֿאַרווײַלן אַ גאַנץ יאָר.