מענטשן און געשעענישן

נײַ־ייִדיש, אַלט־ייִדיש — וואָס איז די נפֿקא־מינה?

New Yiddish, Old Yiddish – What's the Difference?

פֿון בני מער

(די 4 טע זײַט פֿון 4)

צי האָבן זיי טאַקע גערעדט אין אַזאַ מין אַלט־ייִדיש?

דאָס לשון אין די עפּאָסן איז נישט קיין שפּראַך וואָס מען האָט געהערט יעדן טאָג. ס’איז פּאָעטיש און אַלץ איז זייער סטיליזירט. עס זײַנען יאָ דאָ אידיאָמען, ווי למשל דאָס וואָס דבֿורה הנבֿיאה זאָגט וועגן סיסרא: „ער איז טויט — און טויטע מאַכן קיין קריג נישט‟. אַזאַ מין אידיאָם עקזיסטירט אויך אין מאָדערן ייִדיש.

אָבער דעם אמת געזאָגט, צום באַדויערן, איז אויך דער מאָדערנער ייִדיש הײַנט צו טאָג אַ מין טויטע שפּראַך. אויך אין מאָדערנעם ייִדיש איז שווער צו מאַכן אַ פֿעלדאַרבעט און זוכן מענטשן, וואָס ייִדיש איז זייערע מאַמע־לשון. אַלט־ייִדיש איז טאַקע אַ טויטע שפּראַך, אָבער נײַ־ייִדיש איז אויך נישט ווײַט פֿון דעם מצבֿ, און איך פּרוּוו אָפּצוהיטן וואָס ס׳איז געבליבן. אין דעם אופֿן זע איך נישט קיין גרויסע נפקא־מינה צווישן די צוויי מינים ייִדיש. זיי זײַנען ביידע שׂרידים פֿון אַ רײַכער קולטור. ייִדיש ווערט נישט פֿאַרשוווּנדן, און זי וועט אפֿשר בלײַבן מער לעבעדיק ווי לאַטײַן, אָבער אַ סך ווייניקער פֿון אַ לעבעדיקער שפּראַך. די ראָלע פֿון אַ ייִדיש־לערער — און איך בתוכם — איז זיך באַמיִען אָפּצוהיטן וואָס ס׳איז געבליבן.

און ווי קומסטו בכלל צו ייִדיש?

בזכות מײַן באָבע האָב איך תּמיד ליב געהאַט די שפּראַך. דערנאָך, אין אוניוועריסטעט, האָב איך אָנגעהויבן שטודירן ביאָלאָגיע און ייִדיש, און נאָך איין סעמעסטער האָב איך פֿאַרשטאַנען אַז ביאָלאָגיע אינטערעסירט מיך נישט אַזוי שטאַרק, און ייִדיש — זייער אַ סך. האָב איך דאָרטן געלערנט מאָדערנע ליטעראַטור, שפּראַך־וויסנשאַפֿט, אָבער פֿאַר מײַן מאַגיסטער־אַרבעט האָב איך באַשלאָסן, אַ דאַנק מײַן לערערקע פּראָפֿ’ חוה טורניאַנסקי, שרײַבן וועגן אַלט־ייִדיש. נאָך דעם האָב איך ווײַטער געפֿאָרשט די זעלבע טעמעס.

איך האָב זייער ליב די אַלט־ייִדיש ליטעראַטור. זי איז שיין און רײַך, אָבער איך האָב אויך הנאה צו לייענען שלום־עליכמס אַ מאָנאָלאָג אָדער [אַבֿרהם] סוצקעווערס אַ פּאָעמע, אָדער מאָדערנע פֿאָלקס־לידער. די תּנ״כישע עפּאָסן האָב איך געוויילט ווײַל קיינער האָט זיי נישט געפֿאָרשט, און זיי זײַנען זייער אינטערעסאַנט.

אינטערעסאַנט, צי שטייען זיי אין אַ הויכער ניוואָ?

וועגן שייקספּיר האָט מען געזאָגט אין דער צײַט אַז זײַנע פּיעסן זײַנען נאָר אַ פֿאַרווײַלונג, און נאָר שפּעטער זײַנען זיי געוואָרן דעם קאַנאָן אַליין. פֿאַרשטייט זיך, די אַלט־ייִדישע טעקסטן זײַנען אַ סך מער רוי ווי אין דער מאָדערנער ליטעראַטור, אָבער ס’איז אַ וויכטיקער דאָקומענט, וואָס לערנט אונדז אַ סך: פֿון שטאַנדפּונקט פֿון דער קולטור, ליטעראַטור און געשיכטע.

ווען דו וואָלטסט געקענט צוריקפֿאָרן אין צפֿון־איטאַליע פֿון יענע צײַטן, וואָס פאַר אַ סוד ווילסטו נאָך אַנטפּלעקן?

אויב איך וואָלט געקענט האָבן אַ צײַטמאַשין און פֿאָרן אַהין אויף אַ באַזוך, וואָלט איך זייער שטאַרק געוואָלט הערן די קלאַנגען און זען די סיטואַציעס — ווי אַזוי האָט מען דערציילט אָדער געזונגען די עפּאָסן? איך וואָלט, ווי שלום־עליכם האָט געשריבן, געגעבן אַ זאַק באָרשט צו הערן יענע מעלאָדיעס, און רעדן מיטן עפּישן פּאָעט — פּשוט ווי אַ ליבהאָבער פֿון דער קונסט.