ווי קלינגט עס אויף ייִדיש?

How Does It Sound in Yiddish?

Yehuda Blum

פֿון דניאל גלאַי

Published October 06, 2016, issue of October 26, 2016.

„ער רעדט ייִדיש ווי אַ גוי!‟ אַזוי הערט מען אָפֿט, ווען עמעצער דריקט זיך אויס אויף ייִדיש, נאָר ס’האָט נישט קיין ייִדישן טעם. 

די כּוונה איז ניט אַז עס פֿעלט דעם ייִדיש־רעדער אַ געוויס וואָרט, אָדער עפּעס שטימט ניט גראַמאַטיש. עס רעדט זיך וועגן אַן אַלגעמיין געפֿיל, אַז עפּעס איז קינסטלעך אין אָט דעם נעבעכדיקן ייִדיש-רעדער. יענער פֿאַרשטייט בכלל ניט וואָס וויל מען פֿון אים און קיינער קאָן עס אים ניט אויפֿקלערן. אין דער העברעיִשער פּרעסע און אויך אין פֿאַרשיידענע געלעגנהייטן אין ישׂראל זאָגט מען „אויף ייִדיש קלינגט עס בעסער‟. נאָר פֿאַר וואָס נעמט זיך קיינער ניט די טרחה צו אַנאַליזירן און פֿאַרשטיין אָט דעם פֿענאָמען? צי איז עס אין גאַנצן אַ סוביעקטיווער ענין, אָדער איז אפֿשר טאַקע פֿאַראַן אין ייִדישן קלאַנג עפּעס אייגנאַרטיק, וואָס מ’קאָן כאָטש טיילווײַז אויפֿקלערן?

אין די אָנהײב 1980ער יאָרן, נאָכן אומקערן זיך קיין ישׂראל פֿון מײַנע לימודים אין שיקאַגער אוניװערסיטעט, האָב איך אָנגעהױבן צו אַנטװיקלען אַ קולטור־געזעלשאַפֿטלעכע טעטיקײט אַרום ייִדיש, בעיקר צװישן סאַברעס אין מײַן עלטער. דאָס רעאַקטיװירן מײַן ייִדיש אין אַן ענגן קאָנטאַקט מיט העברעיִש האָט מיך געמוטיקט צו אַנטװיקלען אַ כּסדרדיקע פֿאַרגלײַך־פֿאָרשונג, אויפֿן געביט פֿון אינטאָנאַציע, צװישן די־אָ צװײ נאָענטע שפּראַכן: ייִדיש און העברעיִש. 

על רגל אחת איז מײַן אויספֿיר, אַז דער באַטאָנטער קלאַנג (דער טראַף אָדער װאָרט) אינעם ייִדישן גערעדטן זאַץ פֿאַלט תּמיד אױס אינעם נידעריקסטן טאָן דאַקעגן אַנדערע מערבֿ־שפּראַכן װי ענגליש, שפּאַניש, איטאַליעניש, פֿראַנצױזיש, װוּ דער באַטאָנטער קלאַנג פֿאַלט אױס אױפֿן העכסטן טאָן פֿונעם זאַץ. 

אַ פּאָר בײַשפּילן: מיר זאָגן אין ייִדיש „אַ שײן הױז‟. דער באַטאָנטער אַדיעקטיװ װערט אַרױסגערעדט אױפֿן נידעריקסטן טאָן פֿון אָט דער באַהױפּטונג. נעמט די װערבן אין ייִדיש, אין די דרײַ הױפּטצײַטן — פֿאַרגאַנגענע, איצטיקע און צוקונפֿטיקע. למשל: איך פֿאַרקױף, איך האָב פֿאַרקױפֿט, איך װעל פֿאַרקױפֿן. דער באַטאָנטער טראַף אויף ייִדיש איז תּמיד אין דעם נידעריקסטן טאָן. און װאָס העכער מיר שטײַגן, פֿון אײנפֿאַכערע צו מער קאָמפּליצירטע זאַצן, װעט אָט די־אָ דערשײַנונג זיך איבערחזרן װידער און װידער אַ מאָל. דאָס באַטאָנטע װאָרט (אָדער טראַף פֿונעם װאָרט), דער קלימאַקס פֿונעם זאַץ, װעט תּמיד אױספֿאַלן אױפֿן סאַמע נידעריקסטן טאָן פֿון זאַץ.

 מיר זאָגן אויף ייִדיש: „דאָס קינד האָט צוגעגרייט אַ שנה טובֿה פֿאַר די עלטערן‟; „אַ ביסל און אַ ביסל ווערט אַ פֿולע שיסל‟; „דער אַרטיקל קאָן זײַן אַ קאַפּיטשקע נודנע, אָבער מ’קאָן זיך דערפֿון עפּעס וויכטיקס אויסלערנען‟. בײַשפּילן זענען פֿאַראַן אָן אַ שיעור, אָבער דאָס איז שוין עפּעס וואָס דער לייענער קאָן אַליין אויסזוכן און אַנאַליזירן.