ערבֿ־רבֿ אין וואָיסלאַוויץ — און אין אונדז

The Mixed Multitude in Wojslawice – And in Us

Yehuda Blum

פֿון ברכה פֿינקעלשטײן

Published February 09, 2017, issue of February 23, 2017.

כ׳האָב זיך לעצטנס דערוווּסט, אַז די ייִדן פֿון נאַכאַן, דאָס פּוילישע שטעטל וווּ מײַן טאַטע איז געבוירן און דערצויגן געוואָרן, פֿלעגן זאָגן וועגן די ייִדן פֿון שכנותדיקן וואָיסלאַוויץ, אַז זיי זענען געווען „משומדים‟. קען מען אויסטראַכטן אַן ערגערן עטיקעט פֿאַר אַ ייִדן?

סלאַוועק נאָװאָדװאָרסקי, דער איבערזעצער און גענעאָלאָג וואָס איך מיט מײַן זון האָבן באַשטעלט אין אויגוסט 2016 צו פֿירן אונדז קײן נאַכאַן, האָט פֿאַרלאַנגט פֿון אונדז אַז מיר זאָלן צום ערשט באַזוכן די שיל אין וואָיסלאַוויץ. דער בנין, ווײַסלעך מיט פֿינף קוימענלעך, האָט איבערגעלעבט די מלחמה ווײַל די דײַטשן האָבן עס געניצט ווי אַ סקלאַד אָדער שטאַל.

וואַרטנדיק אויפֿן ביבליאָטעקער און מוזיי־קוראַטאָר וואָס האָט געדאַרפֿט אויפֿמאַכן די שילטיר האָט סלאַוועק איבערגעגעבן אַן איבערראַשנדיקע ידיעה. „וואָיסלאַוויץ איז געווען אַ פֿראַנקיסטישע שטאָט,‟ האָט ער געזאָגט.

די פֿראַנקיסטן זענען געווען די אָנהענגער פֿונעם אַפּאַקאַליפּטיקער יאַקאָב פֿראַנק (1726–1791) וואָס האָט געפּריידיקט אַז די ייִדן זאָלן זינדיקן, און אַזויערנאָך צויאָגן דעם משיחן. אויסצופֿירן דעם ציל מוזן די מענער, קודם־כּל, אויסבײַטן די ווײַבער מיט אַנדערע מענער און אַדורכפֿירן אינצעסט מיט זייערע אייגענע טעכטער.

די פֿראַנקיסטן האָבן אויך געהאַלטן אַז דער תּלמוד, וואָס האָט „אויפֿגעוויזן‟ די גאָטהייט פֿון יאָשקען, זאָגט אַז ייִדן נוצן קריסלעכן בלוט. און נאָך מער: פֿראַנק האָט אונטערגעשטיצט דאָס אָפּשמדן זיך צו איסלאַם, אַזוי ווי ער האָט אַליין געטון אויף אַ קורצער צײַט בעת אַ וויזיט אין טערקײַ.

איך בין געבליבן געפּלעפֿט. ווי אַזוי האָבן אַזוינע זאַכן געקאָנט געשען אַזוי נאָענט צום טאַטנס „קאַסרילעווקע‟? סײַ־ווי־סײַ, זענען נישט די אַלע מעשׂיות וועגן יענע צוויי מיסיאָנערישע פֿיגורן — שבתי־צבֿי אינעם 17סטן יאָרהונדערט, און יאַקאָב פֿראַנק אין דעם 18סטן — שוין פֿאַרגעסן געוואָרן?

ביז הײַנט איז אין וואָיסלאַוויץ — אַ לובלינער פּראָווינץ–שטאָט אָן קיין שום ייִדן — נאָך פֿאַרבליבן אַ דערמאָנונג פֿון דער קאָנטראָווערסאַלער פֿראַנקיסטישער געשיכטע: בײַ פֿיר אַרײַנגאַנגען אין דער שטאָט שטייען פֿיר מיסטעריעזע קאַפּעלן. דאָס האָט די גראַפֿיניע פּאַטאָצקאַ געהייסן בויען אין 1761, כּדי צו פֿאַרטרײַבן די קללה פֿון הענריק יוסעפֿאָוויטש, אַ וואָיסלאַוויצער רבֿ וואָס מע האָט פֿאַרמישפּט צום טויט נאָך דעם וואָס די פּאָליאַקן האָבן אים באַשולדיקט אין אַ בלוט־בילבול.

בײַם אָנהייב פֿון דער רענעסאַנס־תּקופֿה איז זעלטן פֿאַרבײַ אַ יאָר אין פּוילן ווען מע האָט נישט פֿאַרמישפּט אַ ייִד אָדער אַ גאַנץ שטעטל אין עלילת־דם. די באַשולדיקונגען פֿלעגן אַרויסקומען פֿון קאַטוילישע טריבונאַלן וואָס מע האָט אויפֿגעשטעלט אויף די יאַרידן, וווּ די ייִדן האָבן געדאַרפֿט באַצאָלן אַ שטייַער כּדי צו פֿאַרקויפֿן זייער סחורה.

אינעם פֿאַל פֿונעם וואָיסלאַוויצער, יוסעפֿאָוויטש, האָט דער בלוט־בילבול זיך אָנגעהויבן דווקא פֿון די פֿראַנקיסטישע ייִדן, בעת זייער ביטערן מחלוקת מיט די רבנים פֿונעם שטעטל. נאָך מער אויסטערליש: די פֿראַנקיסטן און די רבנים האָבן ביידע געבעטן בײַ דער קאַטוילישער קירך אין פּוילן צו זײַן אַ פֿאַרמיטלער צווישן זיי.

דער וואָיסלאַוויצער בלוט־בילבול לויט אַן אײַנוווינער, משה שטראַסבערגער

עס זענען פֿאַראַן עטלעכע באַריכטן פֿונעם וואָיסלאַוויצער בלוט־בילבול. דער פֿון וואַנען איך ציטיר קומט פֿונעם וואָיסלאַוויצער יזכּור־בוך, אַ קאָמפּענדיום פֿון געשיכטעס צונויפֿגעשטעלט — אויף ייִדיש און העברעיִש — אין תּל־אָבֿיבֿ (1970), דורך די אַמאָליקע ייִדישע אײַנוווינער פֿונעם שטעטל. די געשיכטע פֿונעם בילבול פֿון יאָר 1760 איז פֿאַרשריבן געוואָרן פֿון אַ וואָיסלאַוויצער תּושבֿ, משה שטראַסבערגער.

וואָיסלאַוויץ האָט באַלאַנגט צו דער גראַפֿיניע פּאַטאָצקאַ, אַ פֿאַרברענטע קאַטוילישע אָנהענגערין פֿון די פֿראַנקיסטן. די גראַפֿיניע האָט זיך געחבֿרט מיט פֿראַנקס ווײַב, חנה, און האָט זי און אירע קינדער באַזעצט אויפֿן פּאַטאָצקער גוט. איין מאָל האָט חנה, אין איינעם מיט איר „פּאַטראָנקע‟, געפֿאָדערט בײַ דער וואָיסלאַוויצער קהילה צוויי טויזנט גילדן פֿאַר די פֿראַנקיסטן, סטראַשענדיק, אַז אויב די קהילה־פֿירער וועלן נישט איבערגעבן דאָס געלט וועט מען זיי מסרן צו דער פּוילישער מאַכט. די ייִדישע קהילה האָט אָבער געשוויגן.

דאָס שווײַגן האָט די פֿראַנקיסטן שוין געמאַכט גוט אין כּעס. זיי האָבן אַליין געכאַפּט אַ קריסטלעך קינד, און געפֿאָדערט: „באַצאָלט! אַנישט וועט מען דאָס קינד הרגענען!‟ די קהילה האָט זיך געהאַלטן פֿעסט, און די פֿראַנקיסטן האָבן טאַקע אומגעבראַכט דאָס קינד און אים געוואָרפֿן אונטער דער שטוב פֿון אַ וואָיסלאַוויצער ייִד.

לויט די אָפֿיציעלע דאָקומענטן, האָט אַ הונט, בײַם נישטערן אין מיסט, געפֿונען דעם קליינעם קערפּער. די אינסטאַנצן האָבן געבראַכט דעם מת קיין קראַסנאָסטאַוו, די קרײַזשטאָט.

ד״ר פּאַוועל מאַסיעקאָ, אַ היסטאָריקער בײַם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים, דערציילט אין זײַן בוך The Mixed Multitude: Jacob Frank and the Frankist Movement 1755-1816 וועגן אַ מאַנוסקריפּט אינעם וואַטיקאַן וואָס באַשטעטיקט יאַקאָב פֿראַנקס „דירעקטע העצע‟ אינעם וואָיסלאַוויצער בלוט־בילבול: „לויט אַ בריוו אָנגעשריבן פֿון ליפּמאַן פֿון דאַנזיג צו הרבֿ יעקבֿ עמדען (אַ תּלמיד–חכם און קעגנער פֿון די פֿראַנקיסטן), האָט אַ פֿרוי, אַן אָנהענגערין פֿון דער סעקטע, זיך פֿאַרשטעלט ווי די רביצין פֿונעם וואָיסלאַוויצער רבֿ, געגאַנגען צו די גלחים, און געמסרט איר ׳מאַן׳ אין האָבן דערהרגעט עטלעכע מענטשן.‟

די פּוילישע באַאַמטע האָבן אַרעסטירט דעם רבֿ, ר׳ הירש יוזעפֿאָוויטש, און עטלעכע קהל־פֿירער. מע האָט צעטיילט די ייִדן איינער פֿונעם צווייטן און זיי אַרײַנגעזעצט אין באַזונדערע תּפֿיסה־קאַמערן. קיינער האָט נישט געטאָרט קומען זיי זען אַחוץ די יעזויִטישע גלחים, וואָס האָבן, ווי געוויינטלעך, געזוכט מיטלען זיי אָפּצושמדן.

די מאַכט האָט אויך געפּרוּווט אַרעסטירן דעם צאָל־פֿאַכטער (אינקאַסענט) — אַ פֿיגור וואָס די פּוילישע מאַסן האָבן זיכער פֿײַנט געהאַט. מע האָט אים אָבער נישט געפֿונען.

אינעם וואָיסלאַוויצער יזכּור־בוך שרײַבט משה שטראַסבערגער: „דער פּראָצעס האָט זיך אָנגעהויבן אין קראַסנאָסטאַוו. אין נאָמען פֿון די וואַיסלאָוויצער פּויערים איז אַרויסגעטראָטן דער אַגענט דאַמבסקי. אין נאָמען פֿון די ייִדן — יצחק בן־נתן פֿון זאַמאָשטש. די ריכטער מיט די עדות זענען אַוועק אויפֿן אָרט, וווּ עס האָט געזאָלט פֿאָרקומען דאָס געשעעניש און דאָרט האָט מען באַשוווירן: משה אַבושאָק און שמואל וואַלפֿאָוויטש פֿון וואַיסלאָוויץ. פֿון די עדות איז נישט געפֿאָדערט געוואָרן קיין שום באַווײַז, אַז זיי זאָגן אמת וועגן דעם בילבול. דער ריכטער האָט אַליין פֿעסטגעשטעלט די שולד פֿון די ייִדן.‟

דאָס געריכט האָט פֿאָרמעל באַשולדיקט דעם קהל אין וואַיסלאָוויץ אין פֿאַרכאַפּן אַ נישט־ייִדיש קינד, מיקאָלײַ אַנדזשעיוק, וואָס „דרייט זיך אַרום אין דאָרף אָן אַן אויפֿזיכט‟, און אַז זיי „האָבן געשאָכטן דאָס קינד לויט די פֿאָרשריפֿטן פֿון תּלמוד. דער מוהל האָט אויסגעזויגן דאָס בלוט… און דאָס בלוט איז פֿונאַנדערגעשיקט געוואָרן צו די קהילות: בראָד, כעלם, ראַיאָוויץ און קראַסנאָטשין.‟

דער ווערדיקט: שולדיק.

„נאָכן צונויפֿשטעלן דעם באַשולדיקונגס־אַקט האָט מען געדאַרפֿט צווינגען די באַשולדיקטע, אַז זיי זאָלן זיך מודה זײַן אין די פֿאַרברעכנס,‟ שרײַבט שטראַסבערגער. „בעת די פּײַניקונגען האָט מען אויסגעדרייט די אבֿרים און אַרײַנגעגאָסן ברענענדיקן ספּירט אין די וווּנדן, וואָס האָבן געברענט ווי אַ פֿײַער. דעם טויטן רבֿ פֿון וואָיסלאַוויץ האָט דער תּלין צוגעבונדן צום וויינדל פֿון אַ פֿערד און געשלעפּט דעם קערפּער איבער די גאַסן. דערנאָך האָט מען צעשניטן זײַן קערפּער, פֿאַרברענט די שטיקער און אַרויסגעשאָסן דעם אַש פֿון אַ האַרמאַט.‟

ווען הרבֿ יוזעפֿאָוויטשס׳ אמתדיקע ווײַב האָט פּראָטעסטירט קעגן דער פֿאַלשער באַשולדיקונג פֿון איר מאַן, האָבן די פֿראַנקיסטן זי פֿאַרגעוואַלדיקט. מאַסיעקאָ שרײַבט אַז נאָך דעם איז פֿאָרגעקומען אַ שרעקלעכער פּאָגראָם. דער בלוט־בילבול פֿון וואָיסלאַוויץ האָט אַרויסגערופֿן אַזאַ באַגײַסטערונג בײַ די אָרטיקע פּויערים, אַז מיט אַ יאָר שפּעטער האָט מען דורכגעפֿירט נאָך אַ פּאָגראָם אין זשיטאָמיר.

איך קען זיך נישט פֿאָרשטעלן אַן ערגערער דוגמא פֿון ייִדישער קינאה־שׂינאה. אָבער ווי מיט אַנדערע סאָציאַלע און רעליגיעזע בלוט־נקמהס, האָט מען פֿראַנקיזם נישט סתּם אויסגעזויגן פֿון פֿינגער.

די שפּאַנונגען צווישן די רבנים און געוויסע טיילן עמך האָט זיך דורות לאַנג געקאָכט. איינע פֿון די ערשטע מעשׂיות וועגן ייִדישער וואָיסלאַוויץ, רעקאָרדירט אין „גירוש ליטע” (The Lithuanian Expulsion, 1495-1593) האָט צו טון מיט איין משה בן־חיים. (אָט דער טייל פֿון דער וואָיסלאַוויץ־געשיכטע קומט פֿין שמעון קאַץ, אַ מיטאַרבעטער אויפֿן וואָיסלאַוויצער יזכּור־בוך.) ווי אַ סך אַנדערע ליטווישע ייִדן אין גירוש־ליטע האָבן משה בן־חיים און זײַן ווײַב געמוזט אַנטלויפֿן פֿון זייער שטעטל נעבן ווילנע און זוכן אַזיל בײַ דער פּוילישער אַריסטאָקראַטיע. אַכצן חדשים לאַנג האָבן מאַן־און־ווײַב געוווינט אויף אַ גוט וואָס האָט געהערט צו פּרינץ ראָדינעק.

אין 1503 איז משה בן־חיים אַרויסגעפֿאָרן אַליין און אָנגעקומען מיט אַ יאָר שפּעטער אין וואָיסלאַוויץ. ער האָט זיך אויפֿגעפֿירט ווי אַ בחור וועמענס עלטערן זענען געשטאָרבן נאָכן גירוש. צוליב דעם וואָס ער האָט גערעדט פֿאַרשידענע שפּראַכן, און האָט זיך אויסגעצייכנט מיט פֿינאַנציעלע ענינים האָט זײַן נאָמען דערגרייכט צום הויף פֿון פֿירשט זאַמויסקי. משה בן־חיים האָט באַקומען אַ פּלאַץ אויפֿן זאַמויסקי גוט און געדינט ווי זאַמויסקיס פֿינאַנציעלן בעל־יועץ. ער האָט אויך חתונה געהאַט מיט דער טאָכטער פֿון הרבֿ שלמה קלונימוס, דער דעמאָלטדיקער רבֿ פֿון וואָיסלאַוויץ.

אין 1503 האָבן די געשעפֿטן אין ליטע אָנגעהויבן גיין באַרג אַראָפּ, האָט פּרינץ אַלעקסאַנדער פֿאַרבעטן די ייִדן צוריקצוקומען. די וואָיסלאַוויצער ייִדן האָבן משה בן־חיים נישט געפֿרעגט פֿאַרוואָס ער האָט נישט געוואָלט אַהיימפֿאָרן. פֿאַרשטייט זיך, האָבן ס׳רובֿ ייִדן ליבער געוואָלט בלײַבן בײַ זייערע פּוילישע אייבערהאַרן.

די יאָרן זענען פֿאַרבײַ. מ׳האָט געהערט פּליאָטקעס אין בעלץ אַז משה בן־חיים האָט פֿאַרלאָזט אַ ווײַב אין ליטע.

רבנישע שריפֿטן ווײַזן אַז משה בן־חיימס׳ שׂונאים האָבן זיך פֿאַראינטערעסירט אין זײַן פֿאַרגאַנגענהייט. בקיצור, דער בית־דין אין לובלין האָט אָנגעהויבן אויספֿאָרשן דעם ענין. לויט דעם פּוילישן געזעץ האָט אַ שולד־ווערדיקט בײַם בית־דין געקענט דערפֿירן צו טויטשטראָף, ווי אויך די קאָנפֿיסקאַציע פֿונעם פֿאַרמעג פֿונעם פֿאַרמישפּטן. צוליב דעם וואָס די קאָנסעקווענצן פֿון אַ שולד־פּסק וואָלטן געקענט זײַן אַזוי ביטער, האָבן די רבנים נישט געוואָלט אַרויסטראָגן אַ נעגאַטיוון פּסק. מסתּמא האָבן אויך די פּוילישע אַדללײַט זיך אַרײַנגעמישט אין משה בן־חיימס גורל — און ער איז באַפֿרײַט געוואָרן.

די געשיכטע האָט זיך אָבער נישט אַזוי שנעל געענדיקט. דעם בית־דינס פּסק צו באַפֿרײַען משה בן־חיים פֿון שולד האָט שטאַרק אויפֿגעבראַכט אַן אָנגעזעענעם רבֿ, ר׳ יאַנקל פּאָלאַק. „די בושה וחרפּה פֿון דער ייִדישער טאָכטער שרײַט אין די הימלען,‟ האָט ער געשריבן.

פֿון דעסטוועגן האָט דער וואָיסלאַוויצער בית־דין אונטערגעהאַלטן משה בן־חיימס באַפֿרײַען פֿון שולד. דער אומגעטרײַער מאַן האָט אָפּגעגט זײַן ערשט ווײַב, טענהנדיק אַז זי אין טראָגעדיק געוואָרן בײַ אַ ליטווישן פּרינץ. ער איז דערלויבט געוואָרן צו בלײַבן אין וואָיסלאַוויץ מיט הרבֿ שלמה קונעמוסעס טאָכטער.

אין פֿאַרגלײַך מיטן פֿײַנטלעכן אינערלעכן קאַמף צווישן די ייִדן אין וואָיסלאַוויץ, זעט די שפּאַנונג צווישן ייִדן און גויים אין „פֿידלער אויפֿן דאַך‟ אויס ווי אַ קינדערשפּיל.

אַ פֿראַנקיסטישער עכאָ אין אַ ניו־דזשערזי שיל

איינער פֿון די מתפּללים אין דער שיל פֿון מײַנע עלטערן איז טאַקע אַ וואָיסלאַוויצער ייִד. ער איז איינער פֿון די חורבן־געליטענע וואָס האָט כּמעט אַלץ פֿאַרלוירן, און פֿאָרט איז ער געוואָרן אַ רײַכער בויער. ער איז איצט אַ ייִד אין די נײַנציקער, צום באַדויערן, צו עובֿר־בטל צו רעדן מיט מיר. איך האָב געשמועסט אַ ביסל מיט זײַן זון איין שבת אין דער פֿרי דעם פֿאַרגאַנגענעם נאָוועמבער.

„מײַן טאַטנס אַ שוועסטער, מײַן מומע חנה, האָט שטילערהייט געגלייבט אין יעזוסן,‟ האָט ער מיר דערציילט.

ווײַזט אויס, אַז מײַן טאַטע האָט געוווּסט פֿון וואָס ער רעדט ווען ער האָט די וואָיסלאַוויצער ייִדן גערופֿן משומדים. פֿאַרשטייט זיך — נישט אַלע וואָיסלאָוויצער, אָבער זיכער אַ באַטײַטיקער מינאָריטעט. און נישט נאָר משומדים אָבער, אַזוי ווי מאַסיעקאָ זאָגט, אָפּשטאַמיקע פֿון דעם ערבֿ רבֿ — די ייִדן וואָס האָט באַגלייט בני־ישׂראל אין יציאת־מצרים, כאָטש זיי האָבן פֿײַנט געהאַט משה רבינו. די וואָיסלאַוויצער רבנים האָבן געטענהט אַז אַן „ערב רבֿ־גענע‟, וואָס איז פֿײַנטלעך צו דער רבנישער אויטאָריטעט, וועט שטענדיק בלײַבן אין די נשמות פֿון געוויסע וואָיסלאַוויצער ייִדן.

די פֿראַנקיסטן האָבן, אַגבֿ, באַצייכנט דווקא די רבנים ווי ערבֿ־רבֿ.

דער קאַמף צווישן די פֿראַנקיסטן און די רבנים איז פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַזאַ מיאוסן מחלוקת, אַז קיין וואָיסלאָוויצער ייִד האָט נישט געקאָנט מנצח זײַן.