דער זיבעטער חוש: דער הומאָר בײַ ייִדן

The Seventh Sense: Yiddish Humor

פֿון רעכטס: אַהרן צייטלין, שלום־עליכם, דזשיגאַן און שומאַכער, דער טונקעלער
פֿון רעכטס: אַהרן צייטלין, שלום־עליכם, דזשיגאַן און שומאַכער, דער טונקעלער

פֿון יחיאל שיינטוך

Published September 07, 2017, issue of August 25, 2017.

(די 4 טע זײַט פֿון 5)

די אַכטע סטאַנציע, געהערט צו די 1990ער יאָרן, נאָך דעם ווי איך האָב אָפּגעדרוקט אַ פּאָר אַרטיקלען וועגן ייִדישן הומאָר, סײַ וועגן די שריפֿטן פֿון דער טונקעלער און סײַ וועגן די הומאָרעסקעס פֿון ב. יאושזאָהן, סײַ וועגן הומאָריסטישן זשורנאַל „דער אַשמדאַי‟ — דערשינען פֿאַר דער ערשטער וועלט־מלחמה אין בערלין — און נאָך אַנדערע אַרטיקלען. האָב איך באַשלאָסן צושטעלן אַ פֿאָרשפּראָיעקט צו דעם ישׂראלדיקן נאַציאָנאַלן פֿאָנד פֿאַר וויסנשאַפֿטן (ISF) וועגן הומאָר בײַ מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן. מיט דעם צוועק האָב איך זיך פֿאַרנומען אַ פּאָר יאָר מיט לייענען אַ לאַנגע רשימה פֿון ביכער און אַרטיקלען וואָס פֿאַרנעמען זיך סײַ מיט הומאָר בכלל און סײַ מיט ייִדישן הומאָר בפֿרט. אין יענע יאָרן האָב איך געהאַלטן פֿאַרשיידענע רעפֿעראַטן אין פֿאַרשיידענע ערטער פֿאַר אַ פּובליקום וואָס האָט אַרויסגעוויזן אַ גרויסן אינטערעס אין דער טעמע. במשך פֿון די יאָרן האָט זיך אָנגעקליבן בײַ מיר אַ סך מאַטעריאַל און רשימות, ווי אויך געשריבענע טעקסטן וווּ איך אַנאַליזיר דעם ייִדישן הומאָר. ווי געזאָגט, מיט אַ קורצער צײַט צוריק טרעף איך זיך אָן אויף אַ כּתב־יד וואָס איז כּמעט שוין גרייט צום דרוק.

נאָכן אַרײַנקוקן אין כּתב־יד, האָב איך פֿאַרשטאַנען אַז דאָס דאַרף זײַן אַן אַרבעט וואָס איך האָב אָנגעשריבן ווי אַן ענדגילטיקער נוסח, צווישן די יאָרן 2005 און 2008, אַוועקגעלייגט אָן אַ זײַט און פֿאַרגעסן, ווײַל געווען פֿאַרנומען מיט אַנדערע עניינים.

נאָך דעם ווי איך האָב זיך אָפּגעגעבן אַ שאָק מיט יאָרן מיט דער פֿאָרשונג פֿון דער אומקום־ליטעראַטור געשריבן אין ייִדיש אָדער אין העבריִש אין געטאָס און לאַגערן אונטער דער נאַצי־הערשאַפֿט, ווײַזט אויס אַז דאָס פֿאַרנעמען זיך מיטן ייִדישן הומאָר איז געווען אַפֿילו נישט באַוווּסטזיניקערהייט אַ מין אַנטידאָט.

אַ פֿאָרשאַרבעט וועגן דער הומאָריסטישער ליטעראַטור בכלל און די פֿאָרשונג פֿון ייִדישן הומאָר בײַ די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן בפֿרט — אַזאַ פֿאָרשאַרבעט איז ביז הײַנט צו טאָג נישט דורכגעפֿירט געוואָרן אין די לעצטע 45 יאָר. די גרעסטע אַרבעט, די אַרומנעמיקסטע — איז אָפּגעדרוקט געוואָרן צום צווייטן מאָל אָנהייב די 1970ער יאָרן פֿון פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט, און דווקא וועגן דעם הומאָר בײַ ייִדן פֿון תּנך ביזן פּלמ״ח, אָפּשטעלנדיק זיך ווייניק אויף שרײַבער און טעקסטן אויף ייִדיש, אַפֿילו בײַ צוויישפּראַכיקע שרײַבער וועלכע האָבן געשריבן העברעיִש און ייִדיש. אויפֿן געביט פֿון הומאָר אויף ייִדיש בײַ ייִדן האָט פּראָפֿעסאָר דבֿ סדן בײַגעטראָגן אַ שלל מיט אַרבעטן.

במשך פֿון די 1980ער יאָרן פֿון פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט זײַנען געמאַכט געוואָרן פּרוּוון אין ישׂראל אויפֿצולעבן דעם אינטערעס אין ייִדישן הומאָר, דורך אַקאַדעמישע קאָנפֿערענצן בראָש מיט פּראָפֿעסאָר אַבֿנר זיו ז״ל, אָבער עס איז געקומען צו אַ שטילשטאַנד, און ערשט 25 יאָר שפּעטער איז געגרינדעט געוואָרן אין ישׂראל אַ צענטער פֿאַר דער פֿאָרשונג פֿון הומאָר — „האגודה הישראלית לחקר ההומור” — בראָש מיט פּראָפֿעסאָר אַריה סובר. אָט דער צענטער גיט אַרויס ביז הײַנט צוויי מינים זשורנאַלן, איינעם אויף העברעיִש און איינעם אויף ענגליש — ביידע אויף דער אינטערנעץ. אין יאָר 2010 האָב איך געהאַט דעם כּבֿוד זיך צו באַטייליקן אין דער גרינדונג פֿון אָט דעם צענטער, ווי אַ מיטגליד פֿון זײַן עקזעקוטיוון קאָמיטעט.

דאָך, פֿאַרנעמט זייער אַ קליינעם אָרט די אויספֿאָרשונג פֿון ייִדישן הומאָר בײַ ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע. מע קען באַשײַנפּערלעך זען אַז אין די לעצטע 45 יאָר איז דער שטודיום פֿון הומאָר בײַ ייִדן אַוועק אויף פֿילפֿאַכיקע פֿלאַכן. דאָס זעט מען בולט אין דער ביבליאָגראַפֿישער אַרבעט אונטערגעשריבן פֿון פּראָפֿעסאָר אריה סובר און דערשינען אין אינטערנעץ: Jewish Humor in Oxford Bibliographies, וווּ ייִדישער הומאָר בײַ מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן פֿאַרנעמט אַ קליינעם אָרט.