אילוסטראַציעס אין ביכער און ספֿרים פֿון 16טן–17טן י״ה

Yiddish Book Illustrations of the 16-1700s

חנא שמערוק
חנא שמערוק

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 15, 2017, issue of October 27, 2017.

די געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור און פֿאַרלעגערײ איז שױן לאַנג אָנערקענט געװאָרן װי אַן אַקאַדעמיש פֿעלד, אָבער דער ענין פֿון ביכער־אילוסטראַציעס בלײַבט עד־היום אױף די ראַנדן פֿון פֿאָרשערישע אינטערעסן. 

מען שטודירט יאָ אײנצלנע קינסטלער און זײערע װערק, אָבער דערװײַל מאַכט מען ניט קײן פּרוּװ צו באַטראַכטן די דאָזיקע טעמע אין אַ ברײטערן קולטור־היסטאָרישן סך־הכּל. דערפֿאַר איז עס ניצלעך צו װענדן זיך צו דעם װיכטיקן עסײ פֿון חנא שמערוק, „די אילוסטראַציעס צו ייִדישע ביכער פֿון 16טן—17טן יאָרהונדערט”, װאָס איז אַרױס אין 1986 און לאָזט זיך נאָך אַלץ באַשטעלן בײַם מאַגנעס־פֿאַרלאַג אין ירושלים. 

שמערוק אַנאַליזירט דאָ אַכט ייִדישע ביכער, װאָס זײַנען דערשינען אין איטאַליע, אין דער שװײַץ און אין דײַטשלאַנד אין די ערשטע פּאָר יאָרהונדערטער זינט מען האָט אַנטדעקט די טעכנאָלאָגיע פֿון דרוקערײַ. װוּ האָט מען גענומען בילדער פֿאַר ייִדישע ביכער און װאָס איז געװען זײער צװעק? דאָס זײַנען די צװײ פֿראַגעס, װאָס שמערוק באַטראַכט אין זײַן ביכל. 

די ערשטע געדרוקטע ייִדישע ביכער, װי אױך לשון־קודשדיקע ספֿרים, זײַנען אַרױס בײַ קריסטלעכע פֿאַרלאַגן אין װענעציע, װעראָנע און ציריך. פֿאַר אילוסטראַציעס האָבן די פֿאַרלעגער גענוצט די זעלבע האָלצשניטן ווי די בײַ די קריסטלעכע ביכער וואָס האָבן באַשריבן ענלעכע טעמעס.

דער סאַמע עלטסטער מוסטער פֿון אַזאַ „איבערניצעװען” פֿון היסטאָרישע בילדער איז די ייִדישע איבערטײַטשונג פֿונעם העברעיִשן ספֿר יוסיפֿון, װאָס אַלײן באַזירט זיך אױף דער אַלטער גריכישער כראָניק פֿון יוסף בן מתּתיהו (יאָסעפֿוס פֿלאַװיוס), דעם מיטצײַטלער פֿונעם חורבן בית־שני. די ייִדישע אױסגאַבע איז אַרױס אין ציריך אין 1546 אינעם פֿאַרלאַג פֿון קריסטאָף פֿראָשאַוער. זי איז געװען באַפּוצט מיט שײנט האָלצשניטן, װאָס מען האָט פֿריִער גענוצט פֿאַר אַ דײַטשישער ביבל־אױסגאַבע און שפּעטער אױך פֿאַרן היסטאָרישן בוך „שװײַצער כראָניק”. פֿראָשאַוער איז געװען דער חשובֿסטער ציריכער פֿאַרלעגער פֿון זײַן תּקופֿה און האָט זיך ספּעציאַליזירט אין טײַערע אילוסטרירטע ביכער װעגן רעליגיעזע און היסטאָרישע טעמעס. מן־הסתּם האָט ער דערקענט, אַז עס איז דאָ אַ מאַרק פֿאַר ייִדישע ביכער פֿון אַזאַ שניט.

פֿראָשאַוערס היסטאָרישע בילדער האָבן ניט געהאַט קײן ספּעציעלן ייִדישן אינהאַלט. זײ האָבן געשילדערט שלאַכטן מיט ריזיקע חילות, פֿאָנען און אַ סך געװער, און האָבן זיך גוט צוגעפּאַסט סײַ צו דער רױמישער, סײַ צו דער שװײַצער, סײַ צו דער אַלטער ייִדישער געשיכטע. די אילוסטראַציעס פֿאַרן קריסטלעכן „אַלטן טעסטאַמענט” האָבן זיך אױך גוט געפּאַסט פֿאַר ייִדישע איבערטײַטשונגען פֿונעם תּנ״ך, כאָטש צומאָל האָט מען זײ געדאַרפֿט אַ ביסל „רעדאַקטירן” כּדי צו באַזײַטיקן קריסטלעכע מאָטיװן. די בילדער באַשײַמפּערלעך האָבן פֿאָרגעשטעלט היסטאָרישע געשעענישן פֿאַר יענע לײענער, װאָס זײַנען ניט געװען גוט באַהאַװנט אין די „קלײנע אותיות”, דער עיקר — פֿאַר קינדער און פֿרױען.