פּובליציסטיק

„קליאָשאָװע פֿיסלעך”

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

האָט איר אַמאָל געהערט פֿון אַ קליאָשאָװע קלײדל אָדער יופּקע? אױף ענגליש קליאָש הײסט די מאָדע (A-Line), אָבער בײַ אונדז ייִדיש־רעדער איז שױן אָפּגערעדט. אױף יעדער זאַך האָבן מיר אַ װערטל. איך האָב זיך אַלע מאָל אײַנגע­בעטן בײַ מײַן מאַמען צו קױפֿן מיר אַ קליאָשאָװע קלײדל. װען איך בין געװען אַ קלײן מײדעלע איז עס געװען אין דער מאָדע. אָבער װי אַלע מאָל, איז עס געװען — רעד צו דער װאַנט. פֿלעגט זיך עס אַלע מאָל פֿאַרענדיקן מיט אַ געװײן:

„אַנדערע מײדלעך טראָגן קליאָשאָװע קלײדלעך, און די קלײדלעך זײַנען מיט בלימעלעך. און איך דאַרף אַלע מאָל טראָגן אַ טונקל געװאַנטל.”

דער אמת איז, ס׳איז געװען אַרױסגעװאָרפֿענע רײד.

אָבער דאָס מאָל האָבן מיר צו טאָן מיט קליאָשאָװע פֿיס­לעך, דאָס הײסט, זײ זײַנען געװען אױסגעבױגן אַ ביסל װי אַ בײגל. אפֿשר נישט אין גאַנצן, נאָר אַ טראָפּעלע קרימלעך, און דאָס האָט געשטערט אַ יונגן־מאַן צום שידוך.

האָט זיך אַזױ געמאַכט, אַז אין אַ קלײן שטעטעלע אין פּױלן האָט געװױנט אַ פֿאַרמעגלעכע משפּחה. פֿאַרמאָגט זײער אײגענע מיל און כּמעט יעדעס יאָר געהאַט אַ גוט גע­רעטע­ניש. אין הױף האָבן זיך אַלע מאָל אַרומגעדרײט קאָזעס און קי, הינער מיט קאַטשקעס. אַזױ אַז די משפּחה האָט זיך פֿאַר­רעכנט פֿאַר גבֿירים. אין שטעטל האָט מען זײ אָפּ­געשאַצט.

ערשטנס, האָט דער בעל־הבית אָנגעשטעלט פּױלישע יונ­גע חבֿרה צו באַאַרבעטן דאָס פֿעלד און די מיל, באַגיסן די פֿלאַנצן, האַלטן אַן אױג אױף די פּאָר פֿערד, פֿיטערן זײ און שטילן זײער דאָרשט, שױן אָפּגערעדט פֿון היטן די אָרדענונג אין הױף און ספּראַװען זיך מיט די הינט.

אַלץ איז צוגעגאַנגען װי גאָט האָט געבאָטן. נאָר אײן זאַך איז דערגאַנגען די יאָרן דעם יונגן זון אין הױז. ער האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ שײן — גאָר אַ שײן — מײדל און זי האָט אים בראַ­קירט צוליב דעם װאָס ער האָט געהאַט קליאָשאָװע פֿיס­לעך. זי האָט געחלומט פֿון אַ הױכן, אַ שלאַנקן, אַ געראָטע­נעם יונ­גער־מאַנטשיק װאָס טראָגט אַ קאַפּעליוש פֿון דער לעצ­טער מאָ­דע, װײַל אַנדערש איז איר נישט אָנגעשטאַנען.

אַ סך קלײן־שטעטלדיקע מײדלעך האָבן נישט געהאַט קײן אַנונג װאָס ס׳טוט זיך אין די גרױסע שטעט און די אײַנרעדע­ניש איז געװען גרױס. אַ חוץ די אַלע זיבן זאַכן, האָט דאָס מײדל, לאָמיר זי רופֿן פֿראַניע, זיך אײַנגערעדט, אַז צוליב איר שײנקײט קען זי אױפֿטרעטן אױף דער בינע. נישט אַנדערש װי װאַרשע װאַרט אױף איר; דאָס ייִדישע טעאַטער קען זיך נישט דערװאַרטן. שױן אָפּגערעדט פֿון אַ בחור װאָס װעט קראַפּירן נאָך איר די רגע װען ער װעט זי דערזען.

אָבער פֿראַניע האָט זיך אַ נאָמען געגעבן פֿילהעמינע. האָט זי אײן שײנעם אין דער פֿרי פֿאַרלאָזט דאָס שטעטל און הײַ­דאַ קײן װאַרשע זוכן גליקן. געקומען אין דער גרױסער שטאָט, איז זי קודם אַװעק זיך אײַנקױפֿן די געהעריקע גאַרדעראָ­בע, מיט דער לעצטער מאָדע־הוטן.

זיך אױסגעסטרױעט װי יענטל צום גט, האָט זי אָפּגעזוכט דאָס ייִדישע טעאַטער, זיך פֿאָרגעשטעלט פֿאַר די אַקטיאָרן מיט די אַקטריסעס, מיט די רעזשיסאָרן אױף עכט װאַרשעווער לשון:

„יאַך הײס פֿילהעמינאַ איך קען זינגען אין שפּילן טעאַ­טער.”

װי נאָר זי האָט געעפֿנט דאָס מױל, האָבן שױן אַלע גע­װוּסט, אַז די פֿילהעמינע איז אַ דאָרפֿיש מײדל און קװאַפּעט זיך אױף װערן אַן אַקטריסע. און װי עס פֿירט זיך אין דער אַק­טיאָרן־בראַנזשע, האָט מען זיך געסודעט:

„קוק זי נאָר אָן, נאָך אײן דאָרפֿיש מײדל װאָס קען קײן אַלף פֿון שױשפּילערײַ. אַ דאָרפֿיש מײדל האָט זיך דאָס פֿאַר­גלוסט אױפֿצוטרעטן פֿאַר אַן אינטעליגענטן װאַרשעװער עולם.” אײנער האָט דװקא געװאָלט זי פֿאַרהערן:

„איר האָט שױן ערגעץ אױפֿ­גע­טראָטן, פֿרײַלין?”

„נאָך נישט!” האָט זי חנעװדיק געשמײכלט — „אָבער איך קען אױפֿ­טרעטן.”

„איז װאָס האָט איר צו פֿאַר­קױפֿן?” — האָט די חבֿרה זי געפֿאָרשט.

„איך זינג אַ ביסל, איך טאַנץ אַ ביסל. בײַ אונדז אין שטעטל האָט מען מיך געהאַלטן פֿאַר אַן אַקטריסע װײַל איך האָב אױף אַלע אַראָפּגעקוקט.”

מיט אײן װאָרט, מען האָט זי אױסגעלאַכט. האָט זי זיך באַלײדיקט און צוריק אַװעק אין שטעטל אַן אַנטױשטע. און צוריק גערעדט, איז זי שױן געװען אַ מײדל אין די יאָרן. זעקס און צװאַנציק, „פּאָ חופּיע”; און קײן חתנים האָבן זיך נישט געיאָגט נאָך איר אין װאַרשע, אַ חוץ זע­ליק, מיט די קליאָשאָװע פֿיסלעך. ער איז אױסגעגאַנגען פֿאַר אירע טריט, און זי האָט זיך געהאַלטן אין אײן קרימען.

צום סוף, האָט זי נישט געהאַט קײן ברירה און אײַנגע­שטימט מיט אים חתונה צו האָבן. אָבער אױף אײן באַדינג: ער דאַרף זי טראָגן אױף די הענט, װײַל נאָך אַלעמען איז זי דאָך אַ שאָנקײט, און אַ שאָנקײט טוט נישט אײַנטונקען אַ האַנט אין װאַסער. מען מוז זי באַדינען. און זעליק מיט די קליאָשאָ­װע פֿיסלעך האָט אײַנגעשטימט, װײַל װאָס טוט מען נישט פֿאַר אַ שאָנקײט.

און אַזױ איז עס צוגעגאַנגען ביז ס׳איז אױסגעבראָכן די מלחמה. זי איז שױן צו יענער צײַט געװען אַ מאַמע פֿון דרײַ קינדער, צװײ ייִנגלעך מיט אַ מײדל. און אַזױ װי איר מאַן האָט פֿאַרמאָגט אַן אימעניע, און געהאַנדלט מיט די פּאָליאַקן, האָט ער איבערגערעדט דעם פּאָליאַק מיט זײַן זון, זײ זאָלן זײ אַלע באַהאַלטן; אים מיט זײַן פֿרױ, די דרײַ קינדער, טאַטע־מאַ­מע, שװער און שװיגער, און אים צוגעזאָגט אַ טײל פֿון זײַן פֿאַר­מעגן, מיטן פֿעלד און די מיל, די בהמות װאָס האָבן זיך גע­פּאַ­שעט אין הױף. אַלץ! אַלץ!

דער גױ איז אײַנגעגאַנגען אױף דעם געשעפֿט. ער איז דװקא געװען אַן אָנשטענדיקער מענטש. ער האָט גאַנץ גוט פֿאַרשטאַנען, אַז צו באַהאַלטן אַזאַ חבֿרה ייִדן איז פֿאַר אים געװען סכּנות־נפֿשות, אָבער אַדורכלאָזן אַזאַ געלעגנהײט װאָס רוקט זיך אוטער אײן מאָל אַ יובֿל, האָט מען געדאַרפֿט זײַן פֿון אײַזן. האָט ער אײַנגעשטימט.

װוּ זשע זאָל ער זײ באַהאַלטן? נאָך דערצו אַזאַ גרױסע משפּחה, און די שרעק איז געװען גרױס נישט נאָר פֿאַר די דײַטשן, נאָר פֿאַר די פּױלישע שכנים… פּאָליאַקן. זײ קענען אים אױסגעבן? נאָך אַלעמען, זעליק האָט געשמט אין שטעטל מיט זײַן ערלעכקײט און צוגעלאָזנקײט.

איז געגאַנגען דער גױ און האָט אױסגעבױט אונטער דער חזיר־שטאַל אַ באַהעלטעניש. אױבן האָבן זיך געפּאַשעט די חזירים, אונטן אַ גאַנצע משפּחה ייִדן. און די ייִדן האָט מען דאָך געמוזט אױך אױסהאַלטן מיט עסן און װאַסער צום טרינ­קען, אַ חוץ מיט אַלע איבעריקע באַדערפֿענישן. מיט אײן באַ­דינג, האָט דער גױ געטענהט, אַז מיט זעליקס צען־יאָריק בחורל װעט שױן זײַן צו פֿיל.

האָט מען זיך גענומען אַמפּערן און שפּאַרן. װער װיל אים פֿאַרטרעטן? װער װיל זיך שײדן מיטן אײגענעם לעבן, יונג צי אַלט. װאָס זשע טוט מען? װי גיט מען זיך אַן עצה? פֿאָרט אַן אײגן קינד. האָט זעליק געקלאַפּט אין װאַנט:

„אױב דאָס קינד גײט, װעט די גאַנצע משפּחה דאַרפֿן גײן.” אָבער קײנער האָט זיך נישט גערירט פֿון אָרט. די מאַמע, די שאָנקײט, האָט פּראָטעסטירט די ערשטע. זי גײט נישט. דאָס געװײן אין גרוב איז דערגאַנגען ביזן זיבעטן הימל, ביז זעליק, דער פֿאָטער, האָט זיך אָנגענומען מיט מוט און זיך גענו­מען אײַנבעטן בײַם גױ, אַזױ און אַזױ:

„אױב דאָס קינד גײט, גײען אַלע.”

האָט זיך דער גױ דערבאַרעמט און פֿאָרגעלײגט, אַז ער װעט דאָס קינד באַהאַלטן באַזונדער. בײַ דער זײַט, אין פֿעלד, איז געשטאַנען אַ סטױג מיט הײ. האָט ער דאָס קינד אַרײַנגע­װאַ­ליעט אינעם סטױג און אים דאָרט צוגעפּילנעװעט זומער און װינ­טער. דאָס קינד איז דאָרט אָפּגעלעגן צװײ יאָר צײַט, און אין צװישן אָנגעװױרן די קראַפֿט צו זען און דעם כּוח פֿון שטעלן אַ פֿוס.

די גאַנצע משפּחה, װאָס איז אָפּגעלעגן די צװײ יאָר אונ­טערן חזיר־שטאַל, האָט זיך אָפּגעראַטעװעט אַ דאַנק דעם פּױ­לישן גױ און דעם געביפֿטן, רײַכן טאַטן, װאָס האָט גע­צאָלט פֿאַר יעדן קריש װאָס מען האָט זײ דערמיט פֿאַרזאָרגט.

און איצט, לאָמיר אָפּלױפֿן אַ פּאָר צענדליק יאָר. די משפּחה, װי אַ גאַנצע, איז אָנגעקומען קײן אַמעריקע און דער פֿאָ­טער מיט די קליאָשאָװע פֿיסלעך האָט זיך װידער גענומען צום האַנדל און ס׳איז זײ גוט אַװעק. דאָס מאַמעלע איז װידער צוריק אַריבער צו אירע קאַפּריזנע שטיק. מען האָט זי געמוזט באַדינען, אַנ­דערש איז איר נישט אָנגעשטאַנען. צוגעגאַנגען איז עס אַזױ:

„דאָס האַרץ חלשט מיר זעליק. גרײט צו אַ שטיקל מאָל­צײַט פֿאַר מיר. איך בין מיד פֿון אַרומלױפֿן איבער די גע­שעפֿטן.”

איז דאָס זעליק מיט די קליאָשאָװע פֿיסלעך צוריק אַרײַן אין זײַן ראָלע און געדינט דעם װײַב װי אין די אַמאָליקע צײַטן אין שטעטל פֿאַר דער מלחמה, װוּ זי האָט געשמט מיט איר שײנ­קײט און ער מיט זײַן פֿאַרמעגן.