ייִדיש־וועלט

קאַווע

פֿון הערשל גלעזער

בײַם הײַנטיקן טאָג איז קאַווע אַזאַ גרויסער טייל פֿונעם מערבֿדיקן שטייגער לעבן, אַז ס׳איז שווער זיך אויסצומאָלן אַ צײַט אָן איר. פֿונדעסט­וועגן מוזן מיר עס טאָן, וואָרן זי איז אָנגעקומען קיין אייראָ­פּע ערשט אין 16טן יאָרהונדערט — פֿיל־ווינצי­קער אין דער זעלביקער צײַט וואָס, למשל, דער פּאָמידאָר. אָבער דער פּאָמי­דאָר איז דאָך אַן אַמערי­קאַ­נער גע­וויקס, האָט ער נישט גע­קאָנט זיך באַ­ווײַזן איידער קאָלומבוס איז דער­פֿאָרן קיין אַמעריקע, בשעת קאַווע — כאָטש הײַנט וואַקסט זי איבער ברייטע שטחים אין דרום־אַמע­רי­קע — איז אַן אָפּשטאַמיקע פֿון אַפֿ­ריקע, פּינקטלעכער: עטיאָפּיע.

אויף וויפֿל ס׳ווייסן די פֿאָר­שערס, האָט זיך באַוויזן קאַווע ווי אַ גע­טראַנק אין 15טן יאָרהונ­דערט. אין עטיאָפּיע וואַקסט ווילדע קאַ­ווע; ערשט אין אַראַביע האָט מען זי אָנגעהויבן קולטיווירן. מע דער­ציילט, אַז אין עטיאָפּיע האָט מען געקײַט די „יאַגדעס‟, וואָס אין זיי געפֿינט מען די קערעלעך, אָבער דאָס זענען די אַראַבער געפֿאַלן אויף דער המצאה, אַז פֿון געבראָטענע, גע­מאָלענע קערע­לעך קען מען מאַכן אַ גע­טראַנק.

פֿאַראַן מער ווי איין היפּאָטעזע פֿון וואַנען ס׳זאָל זיך נעמען דאָס וואָרט „קאַווע‟. אין דרום־מערבֿ־עטיאָ­פּיע איז דאָ אַ ראַיאָן מיטן נאָ­מען „קאַפֿאַ‟, און פֿון דאָרטן טאַקע שטאַמט דאָס געוויקס. אַזוי, אַז דער אָבֿ פֿונעם וואָרט „קאַווע” זאָל הייסן ‘געטראַנק פֿון קאַפֿאַ’. דעם שרײַ­בער פֿון די שורות לייגט זיך דאָס אויפֿן שׂכל, אָבער ווײַט נישט אַלע קענערס פֿון דעם ענין. בײַ די אַראַבישע לעקסיקאָגראַפֿן איז אָנגע­נומען, אַז דאָס וואָרט איז גיכער אַ דעריוואַט פֿון אַן אַראַבישן ווערב qaha, וואָס דער טײַטש איז, ׳נישט האָבן קיין אַפּעטיט׳, איינער פֿון די רעזולטאַטן פֿון טרינקען קאַווע. זיי מיינען אויך, אַז ביז די אַראַבער האָבן זיך דערוווּסט וועגן קאַווע איז דאָס אַראַבישע וואָרט qahwah געווען טײַטש אַ מין ווײַן, וואָס האָט אויך פֿאַרשלאָגן דעם אַפּעטיט.

פֿאַרשטייט זיך, אַז פֿון טרינ­קען קאַווע קריגט מען ענערגיע, וואָס דאָס איז אפֿשר די הויפּט־סיבה פֿאַר וואָס מע האָט בשעתּו געקײַט די יאַגדעלעך אירע. וויפֿל מענטשן בײַם הײַנטיקן טאָג האָבן כּוח צו דער אַרבעט, דער עיקרשט, פֿון טרינקען אַ גאַנצן טאָג קאַווע, איין טעפּל נאָך אַ צווייטן?

דאָס וואָרט qahwah רעדט מען אינעם רובֿ אַראַבישע דיאַלעקטן אַרויס אָנעם q, בלײַבט ahwah. אָבער ס’האָט צו די אייראָפּעער גע­מוזט אַרײַן נאָך מיטן q, וואָרן אין אַלע אייראָפּעיִשע לשונות איז ער דאָ. די הײַנטיקע טערמינען האָבן זיך, אָבער, אויסגעפֿורעמט נישט דירעקט פֿו­נעם אַראַבישן, נאָר דורך דער פֿאַר­מיטלונג פֿון טערקיש. כאָטש די טערקן שטאַמען נישט פֿון אייראָ­פּע, נאָר פֿון אַזיע, האָבן זיי — אָדער נאָך פֿון דער אַלטער היים, אָדער אַ דאַנק די הונדערטער יאָרן וואָס זיי געפֿינען זיך אויף דער אייראָפּעיִ­שער פּעריפֿעריע — אַ צאָל עכט אייראָ­פּעיִשע שפּראַכיקע געוווינטשאַפֿטן. דהײַנו, דאָרטן וווּ אויף אַראַביש איז דאָ q, ווערט אויף טערקיש אַלע מאָל k. אַגבֿ, אַזוי איז אויך די מעשׂה מיט מאַמע־לשון און לשון־קודש: גאָר אַ מאָל איז קענטיק געווען אין לשון־קודש אַ q, נאָר אַז ס’איז שוין אויפֿגעקומען אַשכּנז, האָט מען שוין לאַנג אויפֿגעהערט אַרויסברענגען דעם q, ווי אויך אַנדערע טיפּיש סע­מיטישע קאָנסאָנאַנטן, און זיי פֿאַר­ביטן מיט אייראָפּעיִשע. איז q פֿאַר­ביטן געוואָרן מיט סתּם k סײַ אויף טערקיש, סײַ אויף ייִדיש. אַזוי אויך w: דאָס אַראַבישע w ווערט אויף טער­קיש v, דאָס אַמאָליקע לשון־קודש­דיקע w איז v אויף מאַמע־לשון.

אויף טערקיש רעדט מען אַרויס דעם h, אָבער אַז דאָס טערקישע וואָרט איז דערגאַנגען צו די פֿראַנ­צויזן, האָבן זיי דעם h נישט דער­הערט — אויף פֿראַנצייזיש רעדט מען דאָך נישט אַרויס קיין h — און אַרויס­געברענגט די קאָמבינאַציע hv ווי ס׳וואָלט געווען f. לויט די פֿראַנ­צייזישע לעקסיקאָנען איז דער מקור פֿון דעם וואָרט געווען נישט קיין אַנ­דערער ווי דער אָטאָמאַנישער אַמבאַסאַדאָר פֿונעם סולטאַן מעה­מעט דעם פֿערטן צום מלך לויִ דעם פֿערצנטן אין 1671! ביז זײַן אָנקומען האָט מען אויף פֿראַנצייזיש אָנגע­רופֿן דעם געטראַנק cahoa, ענלעך צום אַראַבישן, נאָר אַ דאַנק אים זאָל מען האָבן איבערגעגאַנגען צום הײַנ­טיקן café. אויך אויף ענגליש האָט די נײַערע פֿאָרמע, איבערגענומען דורך טערקיש, אַרויסגעשטופּט על­טע­רע טערמינען נענטערע צום אַראַ­בישן. לויט די ענגלישע פֿאָר­שערס, ווידער, איז דאָס וואָרט אַריבער צו די אייראָפּעער דורך איטאַליע­ניש (caffè), און פֿון דאָרטן האָבן עס ערשט באַקומען די פֿראַנצויזן, שפּאַניער, פּאָרטוגאַלן, דײַטשן (Kaffee), דענער, שוועדן אאַז״וו. די האָלענ­דער, ווידער, פֿון די גרעסטע וועלט־סוחרים פֿון יענער צײַט, האָבן אַ ביסל אַן אַנדער פֿאָרעם (koffie), און פֿון דעם נעמט זיך דאָס ענגלישע (coffee) און דאָס רוסישע (kofe). פֿאַר וואָס אין די לעצטע ווערטער איז דאָ o, נישט a איז נישט קלאָר.

דאָס ייִדישע וואָרט „קאַווע‟ נעמט זיך פֿונעם פּוילישן kawa. דאָס פּוי­לי­שע, ווי אויך דאָס טשעכי­שע káva, נעמען זיך קענטיק פֿונעם סער­באָ­קראָאַטישן kava, וואָס דאָס איז אַן אַנדער איבערפֿורעמונג פֿו­נעם טער­קישן kahve ווי די מערבֿ־אייראָפּעיִשע (caffè, café אד״גל).