קיין מאָלדאָווע מיט אַ שליחות: ערשטער טייל

To Moldova on a Mission: Part One


פֿון באָריס סאַנדלער

Published April 04, 2013, issue of April 26, 2013.

אָנהייב מאַרץ האָב איך באַקומען די מעגלעכקייט צו פֿאָרן קיין מאָלדאָווע — הײַנט אַן אומאָפּהענגיקע מלוכה, וואָס איך האָב פֿאַרלאָזט מיט איבער צוואָנציק יאָר צוריק, ווען די דאָזיקע אומאָפּהענגיקייט האָט ערשט אָנגעהויבן אָפּצוציילן אירע ערשטע וואָכן און חדשים. איך בין געבוירן געוואָרן און זיך דערצויגן אין אַן אַנדער לאַנד, ריכטיקער, איינער פֿון די 15 רעפּובליקן, וואָס אַלע האָבן זיי עקזיסטירט אונטער איין גרויסער, מעכטיקער קאָמוניסטישער מאַכט, פֿאַראייניקט מיט איין פּאָליטישן, עקאָנאָמישן, קולטורעלן און אַדמיניסטראַטיוון באַגריף — פֿאַרבאַנד פֿון סאָוועטישע, סאָציאַליסטישע רעפּובליקן.

איך קאָן נישט זאָגן, אַז די אַלע יאָרן האָב איך געפֿילט עפּעס אַ בענקשאַפֿט נאָך די „היימישע מקומות‟, הגם זיך כּסדר אינטערעסירט וואָס עס קומט פֿאָר דאָרטן, אפֿשר אַ ביסל מער ווי סתּם — אינעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד, — פֿאָרט אַן אָרט, וווּ כ’האָב אָפּגעלעבט עטלעכע און פֿערציק יאָר.

קיין קרובֿים זײַנען בײַ מײַן משפּחה דאָרט נישט געבליבן; בלויז געציילטע עטלעכע פֿרײַנד און באַקאַנטע, און נאָך… קבֿרים פֿון טײַערע און נאָענטע מענטשן. אייגנטלעך, איז עס טאַקע געווען איינע פֿון די סיבות פֿון מײַן לאָזן זיך אין אַזאַ „נשמה־עקספּעדיציע‟ — צו לייגן אַ שטיינדל אויף די קבֿרים פֿון מײַנע זיידע־באָבע און מײַן טאַטן ז”ל.

די צווייטע און דריטע סיבה פֿון מײַן שליחות האָט פֿאַראייניקט די דאַטע פֿונעם 100־יאָריקן געבוירן־טאָג און מײַן אַרבעט איבערן נײַעם פֿילם פֿון דער סעריע „מאָנאָלאָגן פֿון ייִדישע שרײַבערס‟. די רייד גייט וועגן דעם בעסאַראַבער ייִדישן שרײַבער יחיאל שרײַבמאַן.

אָפּגערעדט פֿון פֿריִער מיטן „פֿאָרווערטס‟־קאָרעספּאָנדענט אין מאָלדאָווע און מײַן לאַנג־יאָריקן פֿרײַנד, סערגאָ בענגעלסדאָרף, האָב איך שוין געהאַט אַ גענויעם פּלאַן אויף די 6 טעג, וואָס איך און חנה פּאָלאַק, מײַן שותּף אין דעם ווידעאָ־פּראָיעקט, האָבן געדאַרפֿט אויסניצן בײַם רעאַליזירן אָט די דרײַ אונדזערע אויפֿגאַבעס. און אַזוי איז עס טאַקע געווען: אינעם ערשטן טאָג נאָכן קומען קיין קעשענעוו, איז אונדזער קליינע גרופּע — חנה, סערגאָ און איך, לויטן פּלאַן אַרויסגעפֿאָרן קיין בעלץ, מײַן געבוירן־שטאָט, וואָס איר נאָמען איז אַזוי גוט באַקאַנט געוואָרן איבער דער ייִדישער וועלט, אַ דאַנק דעם ליד „מײַן שטעטעלע בעלץ‟. בעלץ און די קוזניעטשנע־גאַס (שפּעטער שלום־עליכם־גאַס), וווּ איך בין געוואַקסן, זײַנען אַרײַן אין אַ סך מײַנע דערציילונגען און נאָוועלן, שוין אָפּגעטיילט פֿון זייער אמתער געאָגראַפֿישער ווירקלעכקייט, ווי באַזונדערע שאַפֿערישע געשטאַלטן.

צו די אָנהייב 1990ער, ווען ס’האָט זיך אויפֿגעהויבן די גרויסע עמיגראַציע־כוואַליע, האָבן אין בעלץ געוווינט איבער 9 טויזנט ייִדן. הײַנט ציילט מען דאָרט קוים אָן 2 טויזנט. ווי באַקאַנט איז פֿון דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע, אַז ס’איז נישטאָ קיין לעבעדיקע ייִדן, לאָזן אונדזערע שׂונאים אויס זייער כּעס צו די טויטע. אין אָנהייב 2000 האָבן די אָרטיקע כוליגאַנען צעשטערט אויפֿן בעלצער בית־עולם אַ סך מצבֿות, בפֿרט אינעם אַלטן טייל, נאָך פֿון פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה (דאָרט איז אויך מקבר געווען דער ייִדישער בעסאַראַבער טרובאַדור זעליק באַרדיטשעווער); די הײַנטיקע כוליגאַנען האָבן געהאַט גוטע פֿאָרגייער — די סאָוועטישע מאַכט. אין 1944, באַלד נאָכן באַפֿרײַען בעלץ פֿון די פֿאַשיסטן, האָט מען דווקא אויפֿן ייִדישן בית־עולם געפֿונען דאָס פּאַסיקסטע אָרט, וווּ צו באַגראָבן די דײַטשישע סאָלדאַטן, אומגעקומען בעת די שלאַכטן.

די איצטיקע נאַציאָנאַלע שטאָט־מאַכט איז אויך ווײַט נישט אַוועק פֿון אירע סאָוועטישע פֿאָרגייער, וואָס שייך מאָראַל: אויסניצנדיק די קליינצאָליקייט און אומבאַהאָלפֿנקייט פֿון דער בעלצער ייִדישער קהילה, איז פֿונעם בית־עולם אָפּגעשניטן געוואָרן אַ שטיק קרקע, און דאָרט ווערן אין די לעצטע 20 יאָר באַגראָבן די בעלצער קריסטן־באַפּטיסטן. ווי מ’האָט מיר דערקלערט, איז עס פֿאַר די באַפּטיסטן אַ גרויסער כּבֿוד צו זײַן באַגראָבן לעבן די ייִדן. מעגלעך, אַז ס’איז אַ שיינע טרייסט פֿאַר די לעבעדיקע באַפּטיסטן, אָבער די צלמים, אַקוראַט אַנטקעגן מײַן זיידנס מצבֿה, האָבן מײַנע אויגן געשטאָכן.

נאָך די 1990ער יאָרן האָט די פֿאַרנאַכלעסיקייט און פֿאַרוואַקסנקייט פֿונעם בעלצער בית־עולם דערמאָנט שיִער נישט די אַפֿריקאַנער דזשאָנגל. די וואָרצלען פֿון געוויקסן האָבן ממש אויפֿגעריסן די קבֿרים. און דאָ איז בפֿירוש דאָס פּאַסיקע אָרט צו דערמאָנען מיט אַ גוט וואָרט די אַמעריקאַנער גרופּע ענטוזיאַסטן, געוועזענע בעלצער אײַנוווינער, אין שפּיץ מיט אַרקאַדי ווערזוב, וואָס וווינט הײַנט אין דעטרויט; זיי האָבן זיך אונטערגענומען און דורך דער אינטערנעץ זיך געוואָנדן צו זייערע בעלצער בני־עיר איבער דער וועלט, מיט אַ רוף צו ראַטעווען דעם בית־עולם פֿון הפֿקרות.

איך בין אַן עדות: עס איז נאָך אַוודאי דאָ וואָס צו טאָן במשך פֿון יאָרן לאַנג, אָבער איך וויל מיט די קורצע שורות אויסדריקן אַ האַרציקן יישר־כּוח אַרקאַדי ווערזובן און זײַנע געציילטע געהילפֿן פֿאַר זייער עכט־ייִדישן און אַל־מענטשלעכן אויפֿטו.

אַ שטיינדל אויף די קבֿרים

„אַ ייִדישע דוינע‟ (מ. פֿעלזענבאַום — ר. דריקער); עס זינגט ווירע לאָזינסקי

אַז מע רעדט שוין וועגן אַזאַ צאַפּלדיקער טעמע, האָב איך אין מײַן קורצער נסיעה באַזוכט נאָך צוויי בית־עולמס — אינעם דאָרף וואַדול־ראַשקאָוו, וווּ יחיאל שרײַבמאַן איז געבוירן געוואָרן, און דעם אַלטן קעשענעווער בית־עולם. דאָרט ליגן באַגראָבן די קרבנות פֿון ביידע פּאָגראָמען — אין 1903 און 1905; ווי אויך דאָס געביין פֿונעם באַרימטן רבֿ־הראָשי פֿון בעסאַראַביע, יהודה־לייב צירעלסאָן ז”ל (1859־1941), איינער צווישן די ערשטע גרינדער פֿון „אַגודת־ישׂראל‟.

ממש די טעג וועט מען אָפּמערקן דעם 110טן יאָרצײַט נאָך די אומגעבראַכטע אינעם קעשענעווער פּאָגראָם 1903. די קעשענעווער קהילה וואָלט זיך פֿאַרדינט אַ גרויסע מיצווה, ווען מע וואָלט כאָטש צו דער דאַטע, אויפֿגעראַמט דאָס אָרט, וווּ עס ליגן די קדושים; עס איז אַזוי פֿאַרלאָזט און פֿאַרוואַקסן, אַז ס’איז מיר שווער געווען צוצוקומען אַהין.

די פּראָבלעם פֿון די אַלטע הונדערט־יאָריקע בית־עולמס, צעוואָרפֿן איבער גאַנץ אייראָפּע, איז נישט נאָר אַ ייִדישע פּראָבלעם. די „יונעסקאָ‟ וואָלט געזאָלט זיי אָנערקענען ווי היסטאָרישע און קולטורעלע דענקמעלער, און געפֿינען מיטלען צו לייגן אַכט אויף די זעלטענע מצבֿות, וואָס שטעלן מיט זיך פֿאָר נאַציאָנאַלע קונסט־ווערק פֿונעם אומגעבראַכטן אייראָפּעיִשן ייִדנטום.

סוף קומט