געשיכטע, ליטעראַטור

אַ געשיכטע אָן אַן עבֿר

A History Without a Past

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

צװישן די ייִדישע װעלט־צענטערס פֿון דער מאָדערנער תּקופֿה איז ניו־יאָרק מסתּמא דער אײנציקער, װאָס האָט ניט געליטן פֿון קײן מלחמה. פֿאַרקערט, װען די װעלט־מלחמות האָבן חרובֿ געמאַכט די אַלטע ייִדישע ייִשובֿים אין אײראָפּע, האָט דער ייִדישער ניו־יאָרק געהאַלטן אין אײן װערן גרעסער, שטאַרקער און רײַכער. אַזױ אַרום איז די ייִדישע געשיכטע אין ניו־יאָרק בפֿרט און אין אַמעריקע בכלל, געגאַנגען אין דער היפּוכדיקער ריכטונג װי אין דער אַלטער װעלט.

און כאָטש דער דאָזיקער אַספּעקט װערט ניט באַטאָנט ספּעציעל אין דער דרײַ־בענדיקער געשיכטע פֿון ייִדן אין ניו־יאָרק, דאַרף מען אים האָבן אין זינען. די כװאַליעס אימיגראַנטן, װאָס זײַנען געקומען קײן אַמעריקע אין משך פֿונעם 19טן און 20סטן יאָרהונדערט, האָבן געבראַכט מיט זיך ניט נאָר זײערע ייִדישע אידענטיטעט, נאָר אױך זײערע שפּראַכן, מנהגים, פֿאָלקלאָר, פּאָליטישע השׂגות.

אַזױ אַרום האָט די געשיכטע פֿון ייִדן אין אַמעריקע צװײ צדדים: דעם בולטן דערפֿאָלג פֿון אַמעריקאַניזירונג און דאָס שטילע, צומאָל טרױעריקע פֿאַרגעסן פֿון דער אַלטער װעלט. בײדע צדדים האָבן באַקומען אַ קלאָרן אױסדרוק דװקא אין ניו־יאָרק. אָבער געװײנטלעך — און די דאָזיקע נײַע געשיכטע איז ניט קײן יוצא־דופֿן — באַשרײַבט מען בלױז אײן, דעם גלאַנציק־אַמיריקאַנישן, צד פֿון דער מטבע.

דער דריטער באַנד פֿון דער סעריע „די שטאָט פֿון הבֿטחות‟ באַהאַנדלט די תּקופֿה צװישן די יאָרן 1920 און 2010. דער מחבר דזשעפֿרי גוראָק שילדערט געשיכטע פֿון ניו־יאָרק, װי דאָס בײַטן זיך פֿון פֿעטע און דאַרע יאָרן, פֿון ירידות און אױפֿלעבן. דער סוף אָבער איז אַ גוטער: דאָס הײסט, הײַנט־צו־טאָג לעבן די ייִדן אין ניו־יאָרק װי גאָט אין אָדעס.

די יאָרן צװישן די װעלט־מלחמות זײַנען געװען גאַנץ אַנדערש. דער אױפֿקום פֿון די אַנטיסעמיטישע שטימונגען אין דער אַמעריקאַנער פּאָליטיק און געזעלשאַפֿט האָט גורם געװען אַ „פּראָצענט־נאָרמע‟ פֿאַר דער ייִדישער אימיגראַציע. אין יענער צײַט זײַנען די ייִדן נאָך ניט געװען קײן אַרײַנגײער אין די הױכע פֿענצטער פֿון אַמעריקאַנער פּאָליטיק און װירטשאַפֿט, הגם עקאָנאָמיש זײַנען זײ געװען גאַנץ מצליח.

אײנער פֿון די פּועל־יוצאס פֿון דער דאָזיקער „שטילער‟ דיסקרימינאַציע איז געװען די פּאָליטישע ראַדיקאַליזירונג פֿון דער ייִדישער יוגנט. צוליב דער פּראָצענט־נאָרמע און רעלאַטיװ הױכן שׂכר־לימוד אין די בעסטע פּריװאַטע אוניװערסיטעטן, האָבן דאָס רובֿ יונגע ייִדן שטודירט אינעם ניו־יאָרקער שטאָט־אוניװערסיטעט, װאָס האָט דעמאָלט געהאַט אַ הױכן אַקאַדעמישן ניװאָ. פֿאַר אַ סך יונגע לײַט איז דאָס געװען אױך אַ פּאָליטישער קלוב. טראָצקיסטן, קאָמוניסטן, סאָציאַליסטן פֿון אַלע שאַטירונגען האָּבן דאָ געפֿירט הײסע װיכּוחים װעגן קלאַסן־קאַמף און װעלט־גורלות. פֿון דער דאָזיקער סבֿיבֿה זײַנען שפּעטער אַרױס חשובֿע געזעלשאַפֿטלעכע און פּאָליטישע דעה־זאָגער, װי אױך פֿירנדיקע פֿאָרשער פֿון סאָציאַלע און נאַטור־װיסנשאַפֿטן.

דער דערצײלערישער טאָן פֿונעם בוך װערט לעבעדיקער און מער פּערזענלעך, װען מען דערגרײכט די 1960ער יאָרן, די צײַט פֿונעם מחברס יוגנט. דאָ לאָזן זיך דערקענען זײַנע פּערזענלעכע אינטערעסן און סימפּאַטיעס, בפֿרט װאָס שײַך מאָדערנע רעליגיעזע שיטות. די ירידה פֿון דער שטאָט־עקאָנאָמיע און די פֿאַרשאַרפֿונג פֿון די ראַסן־סתּירות האָבן געשטעלט פֿאַר די ניו־יאָרקער ייִדן אַ סך נײַע און האַרבע קשיאות. װי װײַט קאָן מען זײַן סאָלידאַריש מיט די שװאַרצע אין זײער קאַמף, װען זײ האַלטן אַלע װײַסע, און בפֿרט ייִדן, פֿאַר זײערע שׂונאים? װי אַזױ גיט מען זיך אַן עצה מיט דער ירידה פֿון דער אײגענער געגנט, בפֿרט װען מען האָט ניט גענוג פּרנסה אַריבערצוקלײַבן זיך אין בעסערע ראַיאָנען? און װאָס האָבן פֿאַרשידענע ייִדישע גרופּעס, פֿרומע און װעלטלעכע, רײַכע און אָרעמע בשותּפֿות?

דער חילוק אינעם דערצײלערישן סטיל צװישן דער ערשטער און דער צװײטער העלפֿט פֿונעם באַנד האָט צו טאָן ניט נאָר מיט דעם מחברס אײגענער דערפֿאַרונג. די 1940ער יאָרן איז געװען די צײַט, װען ענגליש האָט פֿאַרביטן ייִדיש — די הױפּט־שפּראַך פֿונעם גרעסטן טײל ניו־יאָרקער ייִדן. דער נײַער דור אַמעריקאַנער ייִדן איז אָפּגעריסן געװאָרן ניט נאָר פֿון דער אַלװעלטלעכער ייִדישקײט, נאָר אױך פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור. אין אונטערשייד פֿון זײערע עלטערן, האָבן די יונגע זיך געפֿילט בײַ זיך אין דער הײם אין דער ענגלישער שפּראַך און אין דער אַמעריקאַנער קולטור.

דאָס בוך באַנוצט זיך כּמעט ניט מיט קײן ייִדישע מקורים. דערפֿאַר באַקומט דער לײענער ניט קײן פֿאָרשטעלונג װעגן דעם רײַכן און פֿילזײַטיקן ייִדישן קולטור־לעבן אין ניו־יאָרק. מען דערמאָנט ניט נישט שלום אַש און יצחק באַשעװיס, שױן אָפּגערעדט פֿון יעקבֿ גלאַטשטײן און משה־לײּב האַלפּערן. אַנשטאָט די רײַכע קינסטלערישע בילדער פֿון ניו־יאָרק אין „איסט־ריװער‟ און „שאָטנס אױפֿן האָדסאָן‟ לײענט מען קאָמערציעלע אַנאָנסן פֿון נײַע הײַזער־קאָמפּלעקסן אין די בראָנקס און קװינס. אמת, די ענגליש־שפּראַכיקע ליטעראַטור באַקומט אױך זײער אַ קנאַפּע באַלױכטונג.

מילא ראָמאַנען אָדער, חלילה, פּאָעזיע — פֿאַר דער „הױכער‟ ליטעראַטור האָבן די אַמעריקאַנער סאָציאַלע היסטאָריקער ניט קײן דרך־ארץ; אָבער אַפֿילו די ייִדישע מאַסן־מעדיאַ, אַזעלכע װי פּרעסע און ראַדיאָ, זײַנען ניט זוכה צו אַ געהעריקער באַטראַכטונג. פּראָפֿעסאָר גוראָק דערמאָנט דרך־אַגבֿדיק, אַז דער „פֿאָרװערטס‟ און „מאָרגן־פֿרײַהײט‟ האָבן אין די 1920ער יאָרן געגעבן הלװאָות אױף צו בױען קאָאָפּעראַטיװע הײַזער פֿאַר די ייִדישע אַרבעטער, אָבער דערקלערט ניט, װי אַזױ זײַנען די דאָזיקע צײַטונגען געװאָרן אַזױ פֿאַרמעגלעך. און זיי זײַנען טאַקע געװען חשובֿע און מעכטיקע ייִדישע אינסטיטוציעס.

װען מען פֿאַרשװײַגט די ראָלע פֿון ייִדיש און ייִדישער קולטור אינעם לעבן פֿון די ניו־יאָרקער ייִדן, באַקומט מען אַן אײנזײַטיק היסטאָריש בילד. דאָס בוך זאָגט גאָר ניט װעגן אַזעלכע װיכטיקע אינסטיטוציעס װי לאַנדסמאַנשאַפֿטן און „ייִװאָ‟, װאָס האָבן אונטערגעהאַלטן קולטורעלע און גײַסטלעכע פֿאַרבינדונגען מיט דער „אַלטער הײם‟. קורץ גערעדט, שנײַדט מען דערמיט די אײראָפּעיִשע װאָרצלען אָפּ פֿונעם אַמעריקאַנער ייִדנטום. אַזױ באַקומט זיך אַ ייִדישע געשיכטע אָן אַ ייִדישן עבֿר.