נאָך מעשׂיות פֿון קאָלירן

More Stories About Colors


פֿון הערשל גלעזער

Published May 22, 2013, issue of June 07, 2013.

פֿאַראַן נאָך קאָלירן, חוץ ווײַס און בלאָ, למשל: שוואַרץ און רויט. וועגן „שוואַרץ‟ האָבן מיר, דאַכט זיך, שוין אַ מאָל דערמאָנט, אַז געווען איז פֿאַר צײַטנס אַן ענגלישער קאָגנאַט (swart) פֿונעם הײַנטיקן ענגלישן וואָרט (black), וואָס ס‘איז נישט באַוווּסט זײַן ווײַטערדיקער אָפּשטאַם. אויך פֿון אַזאַ פּשוט ענגליש וואָרט ווי dog איז דער אָפּשטאַם נישט קלאָר; דאָס עלטערע וואָרט, hound, איז יאָ באַוווּסט — ס’קער זיך אָן מיטן ייִדישן „הונט‟, מיטן דײַטשישן Hund, מיטן גריכישן ־kyn (דער אָבֿ פֿונעם וואָרט „ציניקער‟) און מיטן לאַטײַנישן canis, אָבער דאָס איז שוין אַ מעשׂה פֿאַר זיך.

צווישן די ווערטער פֿאַר „רויט‟ איז יאָ דאָ עפּעס אַ פֿאַרבינדונג — אַזוי פֿיל הייבן זיך דאָך אָן מיט „ר‟ (r). דאָס ייִדישע „רױט‟, פּונקט ווי דאָס דײַטשישע rot, דאָס ענגלישע red, דאָס האָלענדישע rood, דאָס לאַטײַנישע rufus און ruber — זען אויך דאָס פֿראַנצייזישע rouge און roux „רויטהאָריק‟ און דאָס שפּאַנישע rojo), דאָס פּױלישע rudy „רויטהאָריק‟, דאָס גרעקישע erythros שטאַמען פֿון איין אינדאָאייראָפּעיִשן שורש. נאָר דאָס געוויינטלעכע וואָרט „רויט‟ אויף טשעכיש און פּויליש (červený, czerwony) נעמט זיך אָדער פֿון „בלוט‟ (טשעכיש krev, פּויליש krew) אָדער גאָר פֿון „וואָרעם‟ (טשעכיש červ, פּויליש czerw)! אפֿשר איז נישט קיין צופֿאַל, וואָס דאָס פֿראַנצייזישע vermeil „שאַרלעך רויט‟ און דאָס פּאָרטוגאַלישע vermelho „רויט‟ זענען אויך שייך צו „וואָרעם‟ — פֿראַנצייזיש ver, פּאָרטוגאַליש verme?

אַגבֿ, איז דאָס לשון־קודשדיקע „אדום‟ — רויט פֿונעם זעלביקן שורש וואָס „דם‟ — בלוט, „אדם‟ — מענטש און „אַדמה‟ — ערד.

דאָס רוסישע krasnyy, ווידער, איז אַ מאָל געווען טײַטש „שיין‟ (ביז הײַנט איז דאָס טשעכישע krásný — שיין). איז ‘Krasnaya Ploshchad אין תּוך אַרײַן נישט „דאָס רויטע פּלאַץ‟, נאָר „דאָס שיינע פּלאַץ‟. פֿון די מקורים איז נישט קלאָר פֿאַר וואָס ס’איז זיך פֿאַרלאָפֿן אַזאַ סעמאַנטישער בײַט.

פֿאַראַן נאָך אַ מעשׂה וועגן „רויט‟. ס’איז באַוווּסט, אַז ווערטער וואָס הייבן זיך אָן מיט „אַל‟ שטאַמען אָפֿט פֿון אַראַביש — „אַלגעברע‟, „אַלכעמיע‟, „אַלקאָהאָל‟, אפֿשר אויך „אַלקער‟. אַ דאַנק דער אַראַבישער ממשלה פֿון 8טן ביז 15טן י״ה זענען אין שפּאַניש און פּאָרטוגאַליש אַרײַן אַ סך מער — שפּאַניש alcalde — בירגער־מײַסטער, alcaide — גובערנאַטאָר, פּאָרטוגאַליש alfaiate —שנײַדער (זען ס‘לשון־קודשדיקע „חייט‟) און נאָך און נאָך. אויב איר זענט אַ מאָל געווען אין דער שטאָט גראַנאַדאַ און געזען די פֿעסטונג אַלהאַמבראַ, האָט איר זיך אַוודאי אָנגעשטויסן, אַז ס‘וואָרט וואַקסט פֿון אַראַביש, אָבער וואָס איז דער טײַטש? איז אַזוי: אויף אַראַביש זאָגט מען al-aḥmar — דער רויטער, al-ḥamrā — די רויטע — „אַל‟ איז דער, די, דאָס. איז דער נאָמען פֿון דער פֿעסטונג „די רויטע‟. איז אויף שפּאַניש צוגעקומען b און דערפֿון געמאַכט alhambra. ווי אַזוי? שפּאַניש, און אין אַ קלענערער מאָס פֿראַנצייזיש, פֿאַרטראָגן נישט קיין קאָמבינאַציע mr, קומט צו אין מיטן b, ס’זאָל זײַן גרינגער דאָס אַרויסרעדן. איז, אַ שטייגער, פֿונעם לאַטײַנישן camera אויף פֿראַנצייזיש געוואָרן chambre — קאַמער; אויף שפּאַניש איז אַפֿילו דאָ, אַ שטייגער, hombre, פֿון לאַטײַנישן -homo, homin, וווּ פֿון min איז געוואָרן mbre! האָבן מיר אויף שפּאַניש la Alhambra — די (!) רויטע.

נישט פֿאַרבונדן עטימאָלאָגיש, נאָר סעמאַנטיש יאָ, איז „רויז‟. דאָס וואָרט וואַקסט פֿון לאַטײַן און גריכיש דורך פֿראַנצייזיש און דײַטש, און אַליין שטאַמט עס אָדער פֿון אַ לשון פֿון פֿאַר די אינדאָאייראָפּעער אָדער פֿון פּערסיש (וואָרן די רויז אַליין וואַקסט פֿון אַזיע). דער גריכישער אינדזל ראָדאָס (ענגליש Rhodes) איז טײַטש — רויז; אַ ראָדאָדענדראָן איז עטימאָלאָגיש — רויזנבוים.

פֿאַראַן אַ צווייט לאַנד מיט אַ קאָליריקן נאָמען וואָס נעמט זיך פֿון אַראַביש: סודאַן (הײַנט צעטיילט אויף צוויי — דער צפֿונדיקער טייל איז באַפֿעלקערט ס’רובֿ פֿון אַראַבער, דער דרומדיקער — פֿון אַלט־געזעסענע אַפֿריקאַנער). און דער נאָמען? דאָס אַראַבישע וואָרט פֿאַר „דער שוואַרצער‟ איז al-aswad, „די שוואַרצע‟ (לשון־נקבֿה) — al-sawdā, די שוואַרצע (לשון־רבים) — al-sūdān. פּראָסט־פּשוט.

און ס’איז אינטערעסאַנט, אַז פּונקט ווי מיר האָבן געזען, אַז דאָס לאַטײַנישע albus לעבט ווײַטער אין פֿראַנצייזיש ווי aube — באַגינען, איז דאָ אויף לשון־קודש „שחר‟ — באַגינעןאון „שחור‟ — שוואַרץ. זאָל זײַן, אַז דאָ איז דאָס באַגינען גאָר שוואַרץ, נישט ווײַס? לויט די מקורים זענען זיי צוויי אידענטישע, נאָר באַזונדערע, שורשים. פֿונדעסטוועגן…

* * *

אַ דאַנק ד״ר חוה לאַפּין, וויל איך עפּעס דאָ צוגעבן צום פֿריִערדיקן אַרטיקל. ווען כ׳האָב געשריבן, אַז דאָס לאַטײַנישע albus לעבט שוין נישט, האָב איך געמיינט, אַז ס׳איז אין די ראָמאַנישע לשונות מער נישטאָ דאָס וואָרט פֿאַר „װײַס‟. נאָר אויף ענגליש זענען נאָך דאָ אַ צאָל דעריוואַטן פֿון דעם וואָרט: alb — אַ מין גלחישער מלבוש, albino — אַלבינאָ, אַ מענטש צי חיה וואָס האָט נישט קיין פֿאַרב אין דער הויט און אין די האָר איז אַרײַן אין ענגליש פֿון שפּאַניש אן פּאָרטוגאַליש אין 18טן י״ה — הייסט עס, אין אַ צײַט, ווען יענע האָבן נאָך געהאַט אַ וואָרט albo טײַטש „װײַס‟; albumen, פֿון לאַטײַניש אינעם 16טן י״ה „דאָס װײַסל פֿון אַן איי‟; ווי אויך דאָס פֿריִער דערמאָנטע „אַלבאָם‟, album. און דאָס סאַמע אינטערעסאַנטע: Albion, אַן אַלטער נאָמען פֿון גרויס־בריטאַניע, און Albania, אַן אַלטער נאָמען פֿון שאָטלאַנד (נישט פֿאַרבונדן מיטן נאָמען פֿונעם באַלקאַנישן לאַנד אַלבאַניע); דאָ איז אויך שייך „אַלפּן‟ — כאָטש אין דעם איז מען נישט הונדערט פּראָצענט זיכער. הייסט עס, פֿאַראַן נאָך רעשטלעך פֿון דעם וואָרט פֿאַר „ווײַס‟ איבער אייראָפּע.