פּובליציסטיק

דער כעלעמער חכם בלילה

Another Wise Man of Chelm

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

שטעלט אײַך פֿאָר, ייִדן, אַז הײַנט צו טאָג געפֿינט מען נאָך אמתע כעלעמער וואָס גרויסן זיך מיט זייער אָפּשטאַם. כאָטש איך האָב געקענט אַ בינטל ייִדן פֿון כעלם, סטאַטעטשנע, אינטעליגענטע, באַוווּסטזיניקע, ממש אַ צוכט. אָבער דאָס מאָל האָב איך זיך אָנגעטראָפֿן אויף אַ כעלעמער און דווקא אין דער „ניו־יאָרק טײַמס‟. איז הערט און שטוינט.

אָט דער כעלעמער ייִד, מיטן נאָמען ראָמאַן בלום, איז מיט מזל ערשט נישט לאַנג אַוועק פֿון דער זינדיקער וועלט, און קיינעם נישט איבערגעלאָזט קיין גראָשן פֿון זײַן פֿאַרמעגן, אין דער סומע פֿון פֿערציק מיליאָן דאָלאַר.

אַליין איז ער געווען אַ שארית־הפּליטהניק, האָט ער די מלחמה־יאָרן זיך געראַטעוועט בײַ די רוסן. ער פֿלעגט זיך אַלעמאָל אַרויסדרייען פֿונעם ענטפֿער, ווען מען האָט אים געפֿרעגט, פֿון וואַנען ער שטאַמט. פֿלעגט ער אָפּנאַרן דעם פֿרעגער, מיט אַן ערנסטער מינע און אָנגעזאָגט דער וועלט, אַז ער איז אַ סאַמאָראָדנער וואַרשעווער, אָבער די כעלעמער האָבן אים נאָך געקענט פֿון כעלם און אים אויסגעלאַכט:

„סטײַטש! ביסט דאָך אונדזער אַ לאַנדסמאַן — אַ כעלעמער.‟

ווי עס ווײַזט זיך אַרויס, האָט ער פֿאַר דער מלחמה פֿאַרמאָגט אַ ווײַב מיט אַ קינד, וואָס זײַנען אומגעקומען בײַ היטלערן, כאָטש אינעם אינפֿאָרמאַציע צענטער „באַד אַראָלסאָן‟ וואָס געפֿינט זיך אין דײַטשלאַנד, איז אין ערגעץ נישטאָ קיין דאָקומענטאַציע דערויף. און דאָס זעלבע צו הערן ווען עס איז געקומען צו זײַן דאַטע פֿון געבורט; זי סטיסעוועט זיך נישט. איין זאַך איז קלאָר, ער איז געבוירן געוואָרן אין 1914.

איידער ער איז געקומען קיין אַמעריקע, איז ער געווען איינער פֿון דער שארית־הפּליטה, פֿאַרבראַכט אַ געוויסע צײַט אין די־פּי לאַגער זאַלצהיים אין דײַטשלאַנד. און ווי עס האָט זיך אַ סך מאָל געטראָפֿן אין די די־פּי לאַגערן, האָבן די געראַטעוועטע זיך ווי אַמשנעלסטן גענומען צום משדך זײַן זיך, אַפֿילו ווען די ליבע האָט נישט געשפּילט קיין גרויסע ראָלע. האָט אָט דער ייִד טאַקע באַלד חתונה געהאַט, אָבער דאָס פּאָרפֿאָלק איז געבליבן ליבעלאָז און קינדערלאָז. שוין אין דײַטשלאַנד האָט ער זיך גענומען צום מסחר, צום שמוגלען סיגאַרעטן קיין בעלגיע און אַזעלכע ענלעכע האַנדל־וואַנדל מסחרים.

געקומען קיין אַמעריקע, האָט ער זיך גענומען צו לאַנד־אָפּקויף, צום בויען הײַזער אַרום ניו־יאָרק. זײַנע לאַנדסלײַט האַלטן, אַז ער איז געווען אַ חכם אַ ייִד און געשטאָרבן — אַ שוטה בן פּיקהאָלץ, אָן אַ צוואה, אָן אַ קינד, אָן אַ רינד, דאָס צווייטע ווײַב האָט ער אָפּגעגט אַזוי, אַז די סומע פֿון פֿערציק מיליאָן שמאָליאַרעס זײַנען אַוועק מיטן ווינט. מײַן מאַמע פֿלעגט זאָגן, עס איז אַוועק נאַ־וויאַרע.

דער ראָמאַן בלום איז דווקא געווען אויפֿן וווּקס הויך און ברייטפּלייציק, אַ שיינער פּאַרשוין אויפֿן אויסזען, ווײַבער האָבן אים נישט אויסגעפֿעלט, פֿול מיט לעבן און אַ צונג אויף שרויפֿן. אָבער אַז דער כעלעמער ווערט אָן דעם שׂכל, קען מען אים פֿאַרגלײַכן צו אַ לאָמפּ וואָס ברענט נישט. האָט אונדזער כעלעמער אָנגעוווירן דעם שׂכל־הישר און באַגליקט די שטאָט מיט פֿערציק מיליאָן דאָלאַר.

זיץ איך אַזוי און טראַכט, די ערשטע גרויסע אימיגראַציע פֿון די שטעט און שטעטלעך איז געווען אַ רעזולטאַט פֿון די 1881ער פּאָגראָמען אין רוסלאַנד. געקומען קיין אַמעריקע, איז ס’רובֿ יונגוואַרג פֿון שטעט און שטעטלעך, וואָס האָבן נישט געוואָלט דינען פֿאָניען, אָן אַ פֿאַך, אָן פֿאָרמעלער בילדונג, מיידלעך האָבן געזוכט חתנים, בחורים, געוואָלט אײַננעמען אַמעריקע, אויב נישט לגמרי, איז כאָטש מאַכן אַ לעבן.

אָבער ס’רובֿ ייִדן, פֿרומע צי פֿרײַע, סײַ געלערנטע, סײַ פֿאָלקס־מאַסן, סײַ די וואָס האָבן געהערט צו פּאָליטישע פּאַרטייען, סײַ יענע וואָס זײַנען שוין געווען אײַנגעפֿונדעוועט, זײַנען פֿאַרבליבן אויפֿן אָרט. פֿון יענעם, אַמאָליקן שטראָם, פּראָסט און פּשוט פֿאָלק, האָבן זיי אויפֿגעצויגן קינדער, פּראָפֿעסיאַנאַלן, אַסימילירטע, דערווײַטערטע פֿון זייער אייגענער קולטור, שפּראַך און פֿאָלק.

די ייִדן וואָס האָבן זיך געראַטעוועט פֿון היטלערן און סטאַלינען, מערסטן טייל האָבן פֿאַרפֿוטשט זייער בילדונג צוליב דער מלחמה, זײַנען געקומען אַהער אויסגעהונגערטע נאָך אַ באַשיצט און באַשירעמט ווינקל, האָבן זיך אַ סך פֿון זיי אַרויפֿגעאַרבעט, געוואָרן גבֿירים, געשטיצט די מדינה; אויפֿגעכאָוועט זייערע דורות ווידעראַמאָל פֿאַרפֿרעמדט פֿון אייגענעם פֿאָלק, אייגענער קולטור, שפּראַך און פֿאַרגאַנגענער געשיכטע. כאַפּט אַמאָל אַ שמועס מיט איינעם פֿון זיי, וועט ער זיך באַרימען מיט דעם וויפֿל ער פֿאַרמאָגט און אין וועלכן רעסטאָראַן ער עסט, און וועלכע שיף ער האָט גענומען צו די באַהאַמעס.

און דאָ, ווען די ייִדיש־ייִדישע וועלט אין ניו־יאָרק סטענקעט אויפֿן גראָשן, נעמט אַזאַ עם־הארץ אַ ייִד און לאָזט איבער אַזאַ פֿאַרמעגן, ווי מײַן מאַמע פֿלעגט זאָגן, נאַ באָלגע פּיעס, געמיינט צו זאָגן אויף הפֿקר. בוי אויף אַ ייִדיש טעאַטער, אַ ייִדישע טאָג־שול, אַ ייִדישן לערער סעמינאַר, געפּטרט אַזאַ פֿאַרמעגן…

וועגן די רײַכע אַמעריקאַנער ייִדן וואָס האַלטן דאָ אויף די מוזייען, די מעטראָפּאָליטן אָפּערע, אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן, טעלעוויזיע, בראָדוויי, ראַדיאָ, פֿרעמדע אינסטיטוציעס, אַן אַנדערש מאָל.