פּובליציסטיק

באַרג־אַראָפּ, מיט אַ פּעקל סליחות ...

Downhill, With a Bag of Regrets

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

„…צרות, רבותי, דאָס איז אײַך ניט קיין געלט און אַפֿילו ניט קיין צאָנווייטיק, ווײַל צרות פֿעלן דאָך קיין מאָל ניט אויס. זיי וואַקסן אומעטום און מע קען זיי קלײַבן, מיט אַ פֿולער זשמעניע, סײַ זומער און סײַ ווינטער, סײַ אין אָקספֿאָרד און סײַ אין ציריך. אַנדערע שטעט, דזשענטלמען, איך בעט איבער זײער כּבֿוד, זיי זאָלן זיך, חלילה, ניט באַליידיקן, ווײַל טאַקע אַלע שטעט זײַנען מיר טײַער, אָבער איבער הויפּט קום איך צו פֿאַרברענגען דווקא אין אָקספֿאָרד. דאָס געשעט אין חודש מײַ, און אין ציריך, בערך פֿון סוף אויגוסט ביז סוכּות. אַ מאָל, דזשענטלמען, זיץ איך מיר אין אַ קאַוויאַרניע בײַם פֿענצטער און קוק זיך צו ווי עפּעס אַ דאַרער כראָנדזשיק שלעפּט אויף זיך אַזאַ שווערן פּאַק זכרונות, וואָס, להבֿדיל, אַ רוסיש לאַסטפֿערד וואָלט עס ניט געקענט רירן פֿונעם אָרט.

בנאמנות, דזשענטלמען… איר גלייבט מיר ניט? איך קען זיך שווערן בײַ אַלע הייליקע… כ’האָב פֿאַרגעסן ווי הייסט זי, נו, די שטענדיק פֿאַרוויינטע הייליקע מױד, נו די, מיטן גאָלדענעם צלם ביזן סאַמע פּופּיק… זײַט מיר מוחל, דזשענטלמען, כ’האָב טאַקע פֿאַרגעסן אין איר נאָמען…‟

לאָרד פֿישל־ראָבערט גאָלדענבערג, „וויכּוחים מיט זיך אַליין בײַ אַ קריגל ביר‟

עס דאַכט זיך, אַז ניט לאַנג צוריק האָסטו אָנגעהױבן צו לערנען זיך לעבן, װי אין פּסוק שטײט — „בעל כרחך אתה חי, דו לעבסט װײַל דו מוזסט לעבן‟, און אָט, מע דאַרף שױן אָנהײבן צו לערנען זיך אָפּצושײדן פֿון די אַלע, װאָס האָבן דיך געלערנט, „לא יזכר ולא יפּקד, ניט דאָ און ניט פֿאַר אײַך געדאַכט‟.

דאָס גרעסטע פּעקל חובֿות, ס’דאַכט זיך, ליגט בײַ די לונגען, אינעם געװיסן־װינקל, און אַפֿילו דער פֿילבאַדײַטיקער ייִדישער זיפֿץ מאַכט ניט גרינגער דאָס שװערע אָטעמען, װײַל די חובֿות פֿאַרלײגן די געװיסן־רערן צו דער נשמה.

רבונו־של־עולם, מיט װאָס קען מען אָפּצאָלן דעם געװיסן־חובֿ, מיט װאָס?…

אָט זיץ איך מיר בײַם אַרבעטסטיש און די לופֿט אַרום מיר איז אָנגעשפּיגעװעט מיט די שפּיציקע געדאַנקען, און זײ שטעכן דעם געװיסן מײַנעם, און האַלטן אין אײן פֿרעגן און פֿרעגן… און קײן לײַטישער ענטפֿער קומט מיר נישט אױפֿן שׂכל. און איך הער שירע גאָרשמאַנס בײַסיקן קול: „װוּהין ביסטו מיר נעלם געװאָרן? ביסט אַ רעכטער הולטײַ, מײַן אוצר… װײסטו װאָס — זאָלסט בײַ קײנעם גאָרנישט מאָנען, אױב דו קענסט קײנעם גאָרנישט געבן…‟ און שירעס דריבנער געלעכטער שלאָגט איבער מישע לעװס הײזעריק קול, װי פֿון גאָר אַן אַנדער װעלט: „ביסט ברוגז מיט מיר? פֿאַר װאָס קלינגסטו נישט?…‟

קײן לײַטישן ענטפֿער האָב איך נישט, נאָר דער חובֿות־זאַק מיט די ניט־אָפּגעענטפֿערטע שאלות װערט אַלץ שװערער און שװערער, און צו שלעפּן אים, אַפֿילו באַרג־אַראָפּ, האָב איך שױן נישט קײן כּוחות. ס’איז אַ שװער שטיקל „גמרא‟ — אױסצולערנען זיך צו ענטפֿערן די, װעלכע זײַנען אַװעק אין דער אײביקײט אָן מײַן ענטפֿער אױף זײער שאלה. און דער ערשטער אין דער רײ שטײט מײַן טאַטע, זאָל זיך מיִען, און פֿרעגט: האָסט שױן פֿאַרענדיקט „מײַן‟ ראָמאַן, די „אָפֿיצערסקע שטיװל‟, מײן איך? װיפֿל קען מען שרײַבן? נאָר ער שרײַבט און שרײַבט, אײן שטיק…”

דאַן עפֿן איך אױף דעם פֿאַרחושכטן שופֿלאָד און נעם פֿון אים אַרױס אַ פּעקל אַלטע העפֿטלעך מיט אַ ניט קײן פֿאַרענדיקטער נאָװעלע „אָפֿיצערסקע שטיװל‟, און קוק זיך אײַן אין די אותיותלעך, און פֿון יעדן אײנעם פֿון זײ שװימט אַרױס אַ געשטאַלט, אַ מעשׂה און אַ שטיק יענעמס לעבן, װאָס האָט זיך באַהעפֿט מיט מײַנעם:

„שירע גאָרשמאַן איז געזעסן בײַם טיש און דורכן פֿענצטער געקוקט אויף די פֿליִענדיקע אין דער לופֿטן איינצלנע שנייעלעך. אין אירע ציטערדיקע הענט האָט זי געהאַלטן אַ צענדליק דינינקע העפֿטלעך מיט מײַן נאָוועלע ׳אָפֿיצערסקע שטיוול׳.

אויסצוהאַלטן שירעס שווײַגן איז געווען שווער, אַ סך שווערער ווי איר שרײַען. כ’האָב גוט געוווּסט, אַז איר שווײַגן קען מיינען נאָר צוויי זאַכן — אַז זי איז פֿאַרטיפֿט־פֿאַרזונקען אין שרײַבן אַ נײַע דערצײלונג, אָדער אַז איר איז ניט אינטערעסאַנט דאָס וואָס קומט דאָ פֿאָר, און דאָס שווײַגן אירס איז אַ מין פּסק־דין, אַ רעאַקציע אויף אַ זאַך, וואָס איז ניט ווערט אירע שאַרפֿע און אויסגעשליפֿערטע ווערטער. ביז הײַנט צו טאָג געדענק איך יענעם ניט אָנגענעמענעם געפֿיל פֿון אַ קינדער־פּחד, וואָס האָט מיך ווי געליימט געמאַכט. דער קליינער צימער שירעס מיט צענדליקער מענדל גאָרשמאַנס גראַוויורן אַרום און אַרום די ווענט — די גוט באַקאַנטע איליוסטראַציִעס צו מענדעלע מוכר־ספֿרים און שלום־עליכמס ביכער — מנחם־מענדל, בנימין השלישי, טבֿיה דער מילכיקער און… שווײַגנדיקע שירע בײַם פֿענצטער. עס האָט זיך מיר געדאַכט, אַז זיי אַלע, אַפֿילו מענדעלעס קליאַטשע, האָבן אויף אַ צײַט פֿאַרלאָזט זייערע באַרעמלטע און פֿאַראייביקטע ערטער אויף די ווענט און איצט דרייען זיי זיך אַרום מיר, און באַקוקן מיך פֿון קאָפּ ביז פֿיס און בשום־אופֿן קענען זיי ניט פֿאַרשטיין וואָס עפּעס האָב איך דאָ פֿאַרלוירן, טאַקע דאָ, אינעם טעמפּל פֿון די פֿון לאַנג פֿאַרגעסענע שׂימחות.

„כ’בין זיכער — האָב איך דערהערט שירעס קול — אַז פֿון דײַן דערציילונג קענסטו מאַכן אַ גוטע פּיעסע, ביסט דאָך אַ שטיקל טעאַטער־מענטש,‟ און שירעס קונדסעוואַטע אויגן האָבן אַ בלישטשע געטאָן. טבֿיה דער מילכיקער, בנימין השלישי און די קליאַטשע האָבן אַ שאָקל געטאָן מיט די קעפּ און זיך אומגעקערט אויף זייערע באַליבטע ערטער אויף מענדל גאָרשמאַנס גראַוויורן, נאָר מנחם־מענדל האָט זיך אויף אַ רגע פֿאַרזאַמט, דערנאָך אַ צאָקע געטאָן מיט דער צונג און איז דורך דער פֿאָרטקע אינעם פֿענצטער אַרויסגעפֿלויגן אין שניייִקן דרויסן.

יענע העפֿטלעך מיט דער נאָוועלע „אָפֿיצערסקע שטיוול‟ זײַנען לאַנגע פֿינף און צװאַנציק יאָר אָפּגעלעגן בײַ מיר אין אַ שופֿלאָד. שירע גאָרשמאַן, פֿון אַלע פֿרויען אַ פֿרוי, איז שוין נישט בהאי עלמא. אויך יענע מענטשן, די סאָלדאַטן און אָפֿיצירן, וואָס זײַנען געווען די פּראָטאָטיפּן פֿון מײַנע העלדן האָבן געפֿונען אַן אייביקע רו, ווער אויפֿן שלאַכטפֿעלד און ווער אין זייער אייגענעם בעט.

די געשעענישן, וואָס קומען פֿאָר אין מײַן נאָװעלע זײַנען אַ פּרי פֿון מײַן פֿאַנטאַזיע, אָבער אַ פֿאַנטאַזיע וואָס האָט אַ רעאַלן היסטאָרישן פֿאָן. אויך די פֿאַמיליע־נעמען פֿון מײַנע העלדן זײַנען די אמתע נעמען פֿון אַן אַמאָליקער חבֿרותא זעלנערס פֿון אַ באַזונדערן קעגנטאַנקן־דיוויזיאָן. יאָ, עס האָבן געדינט אין יענעם דיוויזיאָן רעאַלע מענטשן, וואָס האָבן געהייסן מאַיִאָר יאַקאָוולעוו, קאַפּיטאַן דייעוו, לייטענאַנט בוקאָוו, פֿורמאַן אוטקין, אויבער־סערזשאַנט קראָזע, סאָלדאַט יעגאָראָוו.

נאָר איין העלד מײַנער, דער פּראָטאָטיפּ פֿון נאָטקע לאַזאַר האָט אין דער אמתן געהאַט אַן אַנדערן נאָמען, ער האָט געהייסן נתן פֿעלזענבאַום. און דאָס איז געווען מײַן ליבער פֿאָטער, אַ ליכטיקן גן־עדן זאָל ער האָבן.

עס װײַזט אױס, אַז גערעכט איז געװען אַבֿרהם אָבֿינו פֿון מײַן פּיעסע „אַ ביטערע קאָמעדיע‟: „דאָס שװערסטע אין לעבן, ייִנגעלע, איז צו קומען צו אַ הסכּם מיט זיך אַלײן‟.

נו, גוט, גײ און זײַ אַ חכם… אַז מע גײט באַרג־אַרױף, אַפֿילו מיט אַ שװערן פּאַק אױף די פּלײצעס, קען מען זיך כאָטש אָפּשטעלן, כאַפּן דעם אָטעם, אָבער, אַז מע גײט באַרג־אַראָפּ — ניט דו שלעפּסט די משׂא, נאָר דאָס פּעקל זכרונות שלעפּט דיך באַרג־אַראָפּ, און דו באַװײַזט נישט צו דעריאָגן דאָס בינטל מיט יאָרן, און דאָס פּעקל װערט צעריסן, און די זכרונות צעשיטן זיך איבערן שטױביקן שליאַך…