ליטעראַטור, פּובליציסטיק

„לינגוויציד‟

Linguicide

פֿון לייזער בורקאָ

בדרך־כּלל, זעען מיר ייִדישיסטן נאָר די ספּעציפֿישקייט פֿון ייִדיש און ניט די בשותּפֿותדיקע פֿאַקטאָרן, וואָס פֿאַרבינדן עס מיטן גורל פֿון אַזוי פֿיל אַנדערע שפּראַכן אין דער מאָדערנער תּקופֿה. ייִדיש האָט שטענדיק געהאַט זײַן אייגן פּעקל צרות: די השׂכּלה, די אַסימילאַציע, דער ציוניזם, דער קאָמוניזם, און דער נאַציזם. צווישן די אייראָפּעיִשע לשונות איז ייִדיש מסתּמא דאָס סאַמע שלימזלדיקע, דער עיקר, מחמת דעם היטלער־חורבן. אָבער אַז מע קוקט מעבֿר־לים און אין פֿריִערדיקע תּקופֿות, געפֿינט מען אַ סך שפּראַכן, וואָס עס האָט זיי געטראָפֿן דאָס זעלבע אומגליק, אָדער נאָך ערגערס.

יעדעס יאָר שטאַרבן אַן ערך 30 שפּראַכן, ניט בלויז אין די אָרעמע לענדער פֿון דער „דריטער וועלט‟, נאָר אויך אין די סאַמע אַוואַנסירטע מערבֿדיקע לענדער. אין אויסטראַליע, למשל, רעדן נאָך הײַנט די אָרטיקע אַבאָריגענע פֿעלקער אַן ערך 150 באַזונדערע שפּראַכן. נאָך אין 18טן יאָרהונדערט, פֿאַר דער ענגלישער קאָלאָניזאַציע, זײַנען דאָרט געווען צווישן 350 און 750 באַזונדערע גרופּעס, וואָס האָבן גערעדט זייערע אייגענע שפּראַכן און דיאַלעקטן. אָבער הײַנט שטייען 80% פֿון די פֿאַרבליבענע אַבאָריגענע לשונות אין אַ גרויסער סכּנה פֿון אונטערגיין, און נאָר 10% פֿון זיי רעדט מען נאָך מיט קינדער.

דרום פֿון אויסטראַליע ליגט דער גרויסער אינדזל טאַזמאַניע, וווּ עס וווינען הײַנט אַ האַלבער מיליאָן מענטשן. פֿאַר דער קאָלאָניזאַציע האָבן דאָרט געוווינט 9 באַזונדערע פֿעלקער, וואָס מע רעכנט, אַז זיי האָבן געלעבט איזאָלירט אין משך פֿון 10,000 יאָר. אָבער די אייראָפּעיִשע קראַנקייטן, מלחמות, רדיפֿות, און געמישטע חתונות האָבן זיי אין גאַנצן פֿאַרטיליקט — די לעצטע „פֿולבלוטיקע‟ טאַזמאַניערין איז געשטאָרבן אין 1876. וועגן זייערע שפּראַכן ווייסט מען ווייניק, ווײַל די אייראָפּעער האָבן ווייניק דערפֿון פֿאַרשריבן, דער עיקר, נאָר געמאַכט רשימות מיט ווערטער.

אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן איז דער מצבֿ ניט קיין סך בעסער ווי אין אויסטראַליע. פֿון די אַן ערך 300 לשונות, וואָס די אינדיאַנער האָבן דאָ גערעדט פֿאַרן אָנקומען פֿון קאָלומבוס, זײַנען אַ העלפֿט שוין פֿאַרשטומט געוואָרן. פֿון די 154 פֿאַרבליבענע זײַנען 82 אין אַ קריטישן מצבֿ און טייל פֿאָרשער זאָגן, אַז ביזן יאָר 2050 וועלן לעבן נאָר 20. ווי ווײַט מען קען רופֿן די היסטאָרישע אייראָפּעיִשע באַהאַנדלונג פֿון די אינדיאַנער אַ „גענאָציד‟, האָבן זייערע לשונות זיכער געליטן אַ „לינגוויציד‟.

אין פֿריִערדיקע צײַטן זײַנען געווען נאָך מער דראַמאַטישע פֿאַלן. אין 1226 האָט דזשענגיס קאַן אונטערגעדריקט אַ מרידה אינעם כינעזישן קעניגרײַך פֿון די טאַנגוטן, וואָס זיי האָבן געהאַט אַנטוויקלט אַ רײַכע קולטור מיט אַן אייגענער אידעאָגראַפֿישער שריפֿט. דער אַלטער דעראָבערער איז דערבײַ טייטלעך פֿאַרוווּנדיקט געוואָרן. נאָר אויף זײַן טויטנבעט האָט ער געגעבן אַ באַפֿעל, אַז מע זאָל די טאַנגוטן אָפּווישן פֿון דער ערד, און זײַנע יורשים האָבן גלײַך געמאַכט מיט דער ערד גאַנצע שטעט און אויסגעהרגעט אָדער פֿאַרשקלאַפֿט די גאַנצע באַפֿעקלערונג.

אַן ענלעכער אינצידענט איז פֿאָרגעקומען אין משך פֿון די אַזוי גערופֿענע „בשׂמים־מלחמות‟. די פּאָרטוגעזן און די נעדערלאַנדער האָבן זיך אָנהייב 17טן יאָרהונדערט געקריגט איבער פֿאַרשיידענע אינדזלען און קאָלאָניעס, וווּ מע וואַקסט בשׂמים און אַנדערע טײַערע סחורות. פֿאַר איינעם פֿון די פּאַציפֿישע באַנדאַ־אינדזלען האָבן די נעדערלאַנדער אין 1674 אַוועקגעגעבן די ענגלענדער אונדזער היימשטאָט, ניו־יאָרק. אין 1621, האָבן די נעדערלאַנדער אויסגעקוילעט כּמעט די גאַנצע באַפֿעלקערונג פֿון די באַנדאַ־אינדזלען, אפֿשר 16,000 מענטשן, וואָס זייער שפּראַך איז מיט זיי צו גרונט געגאַנגען.

ערגערס פֿון דעם איז געשען אין 1932 אין צענטראַל־אַמעריקע, אינעם לענדעלע על סאַלוואַדאָר. די אַרמיי האָט דאָרט מיט הצלחה אונטערגעדריקט אַן אויפֿשטאַנד פֿון די באַעוולטע פּויערים. צוזאָגנדיק צו פֿירן אַן אָפֿענע דיסקוסיע און צו אַמנעסטירן די רעבעלן, האָט די רעגירונג זיי פֿאַרבעטן אויף אַן אָפענעם פּלאַץ, וווּ די אַרמיי האָט געהרגעט אפֿשר 40,000 מענטשן, אַרײַנגערעכנט 25,000 אינדיאַנער, גאַנצע שבֿטים. אַזוי זײַנען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן פֿון דער וועלט די שפּראַכן קאַקאַאָפּעראַ און לענקאַ.

נעמענדיק אין באַטראַכט די גאַנצע פּאַנאָראַמע פֿון היסטאָרישן מענטשלעכן אומגליק, איז דער טרויעריקער גורל פֿון ייִדיש אפֿשר ניט אַזאַ אויסנעמיקע טראַגעדיע, ווי מיר ייִדישיסטן מיינען געוויינטלעך. דערצו דאַרף מען האַלטן אין זינען, אַז ייִדן זײַנען אַליין געווען צווישן יענע קאָלאָניסטן, וואָס האָבן צעשטערט די קולטורן פֿון די אָרטיקע פֿעקלער אין די נײַ־אַנטדעקטע קאָנטינענטן. פֿאַקטיש האָבן די ייִדן היפּש פּראָפֿיטירט פֿון דער קאָלאָניזאַציע, נישט נאָר אין געלט, נאָר אויך אין זייערע פּאָליטישע און רעליגיעזע פֿרײַהייטן, דווקא דערפֿאַר, ווײַל ייִדן זײַנען ניט געווען קיין אינדיאַנער אָדער אַפֿריקאַנער. אין אַ געוויסן זינען איז ייִדיש אויך אַ קאָלאָניאַלע שפּראַך, ווײַל עס האָט געפֿונען אַ מקום־מיקלט נאָר מחוץ זײַן מיזרח־אייראָפּעיִשער היים-טעריטאָריע. אויך דאָרטן, אין מיזרח־אייראָפּע, האָט ייִדיש אַ מאָל אַרויסגעשטופּט די ייִדיש־סלאַווישע שפּראַכן, וואָס די היגע ייִדן האָבן גערעדט, איידער די אַשכּנזים האָבן גענומען וואַנדערן מאַסנווײַז פֿון דײַטשלאַנד קיין מיזרח. אונדזער ייִדיש, קען מען זאָגן, איז ניט בלויז אַ קרבן־שפּראַך, נאָר אויך, אין אַ קליינער מאָס, אַן אימפּעריאַליסטישע שפּראַך.

עס קען זײַן, אַז מײַנע ספּעקולאַציעס זײַנען ניט הונדערט פּראָצענט וויסשאַפֿטלעך באַגרינדעט. אָבער דער עיקר האָב איך געוואָלט ברענגען די טרויעריקע סטאַטיסטיק און געשיכטעס, כּדי צו פֿאַרלײַכטערן דעם שווערן ייִדישן גורל, און צו אילוסטרירן דעם אַלטן ייִדישן אויסדרוק: אַבי נישט ערגער!