שׂונאים — אַ ליבע־דערציילונג

Enemies: A Love Story


פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published June 19, 2013, issue of July 05, 2013.

אונדזער אײַזיק באַשעוויס־זינגער האָט דערגרייכט דאָס טעלערל פֿון הימל — פֿילמען, פֿאָרשטעלונגען, די עלעגאַנטסטע טעאַטער־זאַלן אין ניו־יאָרק, ווי לינקאָלן־צענטער, אינטערוויוען, ביכער אויף ענגליש, און אויף אַ טוץ אַנדערע שפּראַכן, אַפֿילו באַקומען די נאָבעל־פּרעמיע אין 1978. וואָס קען שוין זײַן נאָבעלער און זינגבאַרער?

די מעשׂה איז אָבער אַזאַ. זײַנע איבערגעזעצטע ווערק אויף ענגליש האָבן אָנגעוווירן דעם באַשעוויס־זינגער ייִדישן טעם; נאָך אַלעמען, איז דאָך זײַן גרויסער טאַלאַנט באַשטאַנען אין זײַן שפּראַך, אין זײַנע שילדערונגען פֿון ייִדן און ייִדענעס, די כּלי־קודש אַרום זײַן טאַטנס בית־דין שטוב און די ייִדישע גאַס.

באַשעוויס האָט גוט געקענט יעדעס ווינקעלע פֿון וואַרשע. ער האָט אַרײַנגעדעכעט אַ נשמה־יתירה אין יעדערן פֿון זײַנע העלדן, געקענט זיי אויף „דו‟, דעריבער זײַנען מיר געווען אַזוי נאָענט באַקאַנט כּמעט מיט אַלע זײַנע פּערסאָנאַזשן. אָבער די טיפּן פֿון זײַנע נאָוועלן וואָס האָבן יאָ געקענט געפֿינען אַן אָרט בײַ די אומות־העולם, האָבן אינטריגירט מיט זייער פֿרעמדקייט, עקזאָטישקייט, מאָדנעקייט און קוריאָז, און אפֿשר איז דאָס טאַקע וואָס אַפּעלירט צו די גויים.

באַשעוויסעס „יענטל‟ האָט באַרבאַראַ סטרײַסאַנד פֿאַרוואַנדלט אין אַ האַליוווּדער „באַרבאַריזם‟. זײַן „כּישוף־מאַכער פֿון לובלין‟ האָט אַלען אַרקין פֿאַרוואַנלדט אין אַ לונאַ־פּאַרק, און „שׂונאים — אַ ליבע-אַפֿערע‟ איז אין פֿילם פֿאַרלוירן געגאַנגען — אפֿשר ווײַל זינגער האָט באַשריבן אַ ייִד אַן אויסוווּרף, וואָס האָט זיך געראַטעוועט פֿון היטלערס גיהנום און פֿאַרלוירן זײַן צלם־אלקים. דער עיקר, ס’איז נישט געווען באַשעוויסעס טעמע, אַליין איז ער בײַ היטלערן נישט געווען, און דאָס וואָס ער האָט זיך אָנגעהערט פֿון די געראַטעוועטע, איז נישט אַדורך זײַן קינסטלעריש־שעפֿערישן חוש, ס’האָט געהאַט דעם ריח פֿון ווילדפֿלייש.

אָבער נישט דאָס מאָל. אפֿשר ווײַל מען האָט די פּיעסע געשפּילט אויף אַ ייִדישער שפּראַך — העברעיִש. אָבער, דער עיקר, ווײַל עס איז אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון יעווגעני אַריה, דעם בריליאַנטענעם רעזשיסאַר פֿון זײַן טעאַטער „גשר‟ אין יפֿו. ווי עס זאָל נישט זײַן, האָט יעווגעני אַריה שוין ביז אַהער אויפֿגעפֿירט באַשעוויס־זינגערס „דער קנעכט‟ און „שאָשאַ‟; און דאָס מאָל בײַ „שׂונאים — אַ ליבע־דערציילונג‟ איז אין לינקאָלן־צענטער אַרויסגעשפּרונגען אַ מײַסטערווערק פֿון אַ רעזשי.

ווי זאָגט מען: די זעלבע יענטע נאָר אַנדערש געשלײערט. די מעשׂה איז די זעלבע, אַ ייִד, אַ געראַטעוועטער, הערמאַן בראָדער (סאַשאַ דעמידאָוו), וועלכער האָט פֿאַרלוירן זײַן ווײַב און קינד בײַ היטלערן, וווינט דאָ אין ברוקלין מיט אַ יאַדוויגאַ, אַ פּאָליאַטשקע (נאַטאַשאַ מאַנאָר). זי האָט אים אויסבאַהאַלטן פֿון די דײַטשן, צאָלט ער איר אָפּ די טובֿה און האָט מיט איר חתונה. זי האָט אַמאָל אין פּוילן געדינט ווי אַ דינסט בײַ זײַנע עלטערן, באַציט ער זיך צו איר ווי צו אַ משרת. זי באַדינט אים און קאָכט אים יײַכעלעך, אָבער יעדן מיטוואָך און דאָנערשטיק ווערט ער נעלם, אונטער אַן אויסרייד, אַז ער אַרבעט אין פֿילאַדעלפֿיע. אין דער אמתן האָט ער דאָרט אַ געליבטע, די שיינע מאַשאַ (אפֿרת בן צור), אַליין אַ געראַטעוועטע פֿון קאַצעט און פֿאַרברענגט מיט איר טעג און סוף־וואָכן.

יאַדוויגאַ די פּאָליאַטשקע איז אַ שעמעוודיקע פּויערטע, אָפּגעשטאַנען און דערצו אַן אַלפֿאַבעטקע, האָט מורא פֿאַרן פֿרעמדן אַרום, גיט זי אים נאָך זײַן געשמדטן האַלדז. דערווײַל געשעט אַן „אומגליק‟: עס זוכט זיך אָפּ זײַן ערשטע פֿרוי, טאַמאַראַ (ליליאַן רות) און דערציילט, אַז זי האָט פֿאַרלוירן זייער קינד, זיך געראַטעוועט בײַ די רוסן און דערלעבט זיך צו פֿאַראייניקן מיט איר מאַן. האָט שוין דער צעלייגער דרײַ ווײַבער. קיין קינד קיין רינד ביז ער געפֿינט אויס, אַז די פּאָליאַטשקע גייט האָבן זײַן קינד.

יעווגעני אַריה טענהט, אַז די טעמע „חורבן‟ אין ישׂראל איז אַן אָנגעווייטיקטע פֿראַגע, וואָס פֿאָדערט אַ ספּעציעלן צוגאַנג און אָריגינעלן קוק אויף דער טראַומע, דער עיקר, נישט איבערצוטרײַבן און שילדערן סטערעאָטיפּן און אָפּהאַלטן זיך פֿון שאַפֿן אַ מיטאָלאָגיע אַרום טויט. עס איז וויכטיק נישט אַרײַנצופֿאַלן אין דער עקסטאַזע פֿון שילדערן די קדושים, ווי הייליקע ייִדן צדיקים, נאָר באַשרײַבן זיי אויף אַ מענטשלעכן אופֿן, אַזוי ווי זיי זײַנען אין דער אמתן געווען. אַ סך מענטשן האָבן פֿאָרגעוואָרפֿן זינגערן, אַז ער מינימיזירט די וויכטיקייט פֿון אונדזער נאַציאָנאַלער קאַטאַסטראָפֿע, דערמיט וואָס ער באַשרײַבט ליבע און פֿאַראַט, שילדערט די עם־הארצים צווישן זײַנע ייִדן.

דער עיקר, יצחק באַשעוויס איז בכּוח אויסצומאָלן אַ וועלט וואָס מ’קען בלויז געפֿינען אין אונדזער מיטאָלאָגיע, איבערגלויבנס, כּוח־הדימיון, און אַלץ באַצירט מיט פּראַקטיק און אילוזיע. דעם אמת געזאָגט — מיר ייִדן זײַנען געבענטשט מיט אונדזערע ליטעראַרישע מאַיאָנטקעס.