ייִדיש־וועלט

די נשמה פֿון פֿאָלק ליגט אין זײַן לשון

The Soul of a People Is in Its Language

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

פּאַוואָליע-פּאַמעלעך ווערן מיר אָן טעגלעך דאָס מאַמע־לשון, ווײַל מיר האָבן נישט מיט וועמען אַרויסצורעדן אַ ייִדיש וואָרט. איך האָב שוין פֿרײַנדינעס וואָס שעמען זיך אויסצוזאָגן, אַז זיי וואַרפֿן אַרײַן ענגליש, ווײַל עס פֿעלן זיי שוין אויס ייִדישע ווערטער. נעם איך זיך אונטער פֿון צײַט צו צײַט צו באַנײַען די ייִדישע פֿאַרגעסענע ווערטער, איידער זיי וועלן לגמרי אַוועק מיטן ווינט.

קליאַנטשען — אויסבעטן

ער וויל די שטעלע, קליאַנטשעט ער פֿאַרן אַרבעטס־געבער. ער איז אַ חנפֿעניק, אַן אונטערלעקער, אַ מה־יפֿיתניק. (מאַיופֿעסניק)

גאָלײַטערייטשיק איז אַ „פּעדלער‟. גאָרנישט קיין דערנידערנדיקע פּראָפֿעסיע.

גאַלאַנטעריע קען באַשטיין פֿון כּל־בו, אַלץ אין איינעם — זאַכן, שמאַטעס, דער עיקר, אַלץ אויף צו מאַכן אַ לעבן.

פּראָמענאַדע

אַמאָליקע צײַטן פֿלעגן יונגע פּאָרלעך, פֿאַרליבטע גיין שפּאַצירן אויף דער פּראָמענאַדע, שעפּטשען זיסע ריידעלעך אין מיידלס אויער און צוזאָגן איר גאָלדענע גליקן. הײַנט האָט זיך די פּראָמענאַדע פֿאַרוואַנדלט אין אַ „מאָל‟, דאָס הייסט, אַ געדעקטער מאַרק, וואָס איז לופֿט געקילט, אַרומגערינגלט מיט אַלערליי געשעפֿטן פֿון קליידערוואַרג ביז אַ פֿרעסאַרניע, וווּ מ’פֿרעסט, און אַלטע לײַט זיצן אויף בענק, רוען זיך אויס די מידע ביינער און ווער ווייסט, וואָס זיי שעפּטשעט אַרײַן אין אויער זייער באַגלייטערין, זי קען אַמאָל גאָר זײַן די מויד וואָס גיט אַכטונג אויף זיי.

אָנשרײַבן אַ קאַרע

וויפֿל מאָל טרעפֿט, ס’זאַל אַזוי נישט טרעפֿן, ווען מ’קומט פֿון אַ וויזיט און אויף אײַער מאַשין באָמבלט זיך אַ רויטער בילעט. אַז עס האָבן אײַך אויסגעפֿעלט צרות, האָט איר אַ צוגאָב, אַ קאַרע, אַ שטראָף וואָס שטעלט אײַך בדלות מיט מער ווי אַ הונדערטער, און אַלץ, ווײַל איר האָט זיך פֿאַרשפּעטיקט אויף פֿינף מינוט.ש

אַ האַליע

דאָ רופֿט מען עס „a warehouse‟, וווּ מען לאָדנט אָן קאָפּיעס פֿון ביכער, מעבל, אַפֿילו אַ גאַנץ הויז אויב מען ציט זיך איבער. הײַנט צו טאָג איז שוין פֿאַראַן אַ נײַע מאַכערײַקע. דאָס זײַנען אַזעלכע גרויסע, געשלאָסענע קאַסטנס, וווּ מען פֿילט זיי אָן מיט אַ באַגאַזש וואָס קען וואַרטן אַ יאָר מיט אַ מיטוואָך ביז איר זײַט גרייט אַריבערציִען זיך; ברענגט מען אײַך דעם ריזיקן קאַסטן, ווען איר זײַט גרייט עס אויפֿצונעמען און חי געלעבט.

גרייטן אַ טיש און פּראַווען טישן

צוויי באַזונדערע פֿאַלן. ווען מ’גרייט אַ טיש, איז עס צוליב אַ מאָלצײַט, מיט אַ ווײַסן טישטעך, גאָפּל־מעסער־לעפֿל, אַ גאַנצן סערוויז מיט טעלער, גלעזער, סערוועטקעס, גוט פֿאַר אַן אויפֿנאַמע.

פּראַווען טישן האָט שוין צו טאָן מיט טראַדיציע, מיט נגינה און תּורה־זאָגן און פּילפּול. בײַם רבינס טיש איז גאָר אַ מיצווה צו זײַן און פּראַווען מיט אים טישן. דאָרט קומען זיך צונויף חסידים פֿונעם זעלבן רעליגיעזן פֿליגל, דאָרט איז שבת, דאָרט איז יום-טובֿ, דאָרט טוט מען זיך משׂמח זײַן, מ’כאַפּט אַ כּוסיע, אַ נאַש, אַ שמועס, אַ רכילותל, אַ דבֿר־תּורה; מ’פּראַוועט טישן.

אַ קנעפּל־קוועטשער פֿאַראיין

געווען אַ צײַט, ווען מ’האָט עס געזאָגט אויף חבֿרה־ישיבֿה־בחורים, שפּעטער איז עס אַריבער אויף לאַנדסמאַנשאַפֿטן, ייִדישע אָרגאַניזאַציעס און אַלערלײ ביוראָקראַטן.

נאַוועט

דאָס וואָרט הער איך כּסדר פֿון מײַנס אַ חבֿרטע, זי רעדט אַן אמת דאָרפֿיש ייִדיש־לשון. פֿון צײַט צו צײַט הער איך:

— כ’אָ נאַוועט אים געגעבן געלט, אָבער ס’אָט גוניש געהאָלפֿן.

הייסט עס, אַז נאַוועט מיינט אַפֿילו.

מנע

דאָס האָב איך שוין געהערט פֿון מײַן אייגענעם טאַטן זייער אָפֿט.

— מנע! ס’איז געקומען די העכסטע צײַט זיך צו נעמען אין וועג אַרײַן.

געמיינט צו זאָגן: נו שוין!

איך בין אים נישט משה מחויבֿ

דאָס זאָגט מען, ווען מ’וויל זיך אָפּטשעפּען פֿון עמעצן.

איך בין אים נישט משה מחויבֿ אָפּצוגעבן דאָס געלט אָדער די צײַט אָדער חבֿרן זיך.

אַ שײַטל האָלץ

בלויז די וואָס פֿאַרמאָגן זומער־הײַזער און האָבן אַ קאַמין, דאַרפֿן מער ווי אַ שײַטל האָלץ אויף אײַנצוהייצן דעם אויוון אָדער קאַמין.

ער רוט נישט, ווי דער סמבטיון

דאָס זאָגט מען אויף אַ מענטשן אַ ספּריטנעם, פֿול מיט אויפֿטוען און ענערגיע,

מענטשן פֿון דעם סגאַל זײַנען גרויסע אויפֿטוער בדרך־כּלל.

שטשופּלע

דאָס האָט שוין צו טאָן מיט דער טאַליע פֿון אַ מיידל, אַ פֿרויענצימער און אַ דאַמאָטשקע.

גיב אַ קוק ווי שטשופּלע זי איז, זי מוז טראָגן אַ מאָס צוויי.

פּשיטשמאַטשקעס

דאָ רופֿט מען עס „אָרדוירווס‟.

איך בין געווען אויף אַ חתונה און זיך אָנגעפֿרעסט מיט די פּשיטשמאַטשקעס, אַזוי אַז ווען עס איז געקומען צו דער מאָלצײַט, האָב איך שוין נישט געהאַט קיין אַפּעטיט.