פּובליציסטיק

שינדלערס ליסטע און אַ ייִד אַן אַנטיסעמיט

Schindler’s List and a Jewish Anti-Semite

פֿון קאָבי ווײַצנער

וועט פּוילן קויפֿן שינדלערס ליסטע? גערי זימעט, אַ ניו-יאָרקער אַנטיקוואַר, האָט פֿאַר אײַך אַ פֿאָרשלאָג — איר קענט קויפֿן די אָריגינעלע קאָפּיע פֿון שינדלערס ליסטע פֿאַר דרײַ מיליאָן דאָלאַר.

עס זענען פֿאַראַן פֿיר קאָפּיעס פֿונעם היסטאָרישן דאָקומענט. אַ סך צוהערער געדענקען מסתּמא, אַז אַ מאָל פֿלעגט מען שרײַבן אויף שרײַב־מאַשינקעס, נישט אויף קיין קאָמפּיוטערס. מען פֿלעגט דעמאָלט אַרײַנלייגן צווישן די זײַטלעך קאָפּיר־פּאַפּיר, כּדי צו האָבן עטלעכע עקזעמפּלאַרן פֿון יעדן בריוו. אַזוי אַרום זענען צוויי קאָפּיעס פֿון שינדלערס ליסטע פֿאַראַן אין יד-ושם, ירושלים, איין קאָפּיע אינעם חורבן־מוזיי אין וואַשינגטאָן, און איין קאָפּיע אינעם מלוכישן אַרכיוו אין קאָבלענץ, דײַטשלאַנד.

הייסט עס, אַז דאָ גייט די רייד וועגן אַ פֿינפֿטער קאָפּיע. די דאָזיקע קאָפּיע האָט געהערט צו דער משפּחה שטערן. יצחק שטערן איז געווען שינדלערס בוכהאַלטער. בען קינסליי האָט געשפּילט זײַן ראָלע אין ספּילבערגס פֿילם „שינדלערס ליסטע‟. שטערנס פּלימעניק האָט פֿאַרקויפֿט די קאָפּיע, אָבער ווער האָט זי הײַנט, ווייסן מיר נישט. מיר ווייסן נאָר, אַז גערי זימעט פֿאַרקויפֿט עס פֿון זײַן נאָמען.

די ליסטע באַשטייט פֿון 14 זײַטן מיט 801 נעמען פֿון מענער. די דאַטע וואָס איז אָנגעוויזן אויף דער ליסטע, איז דער 18טער אַפּריל 1945.

די פֿראַגע איז, ווער וויל און ווער איז מסוגל צו קויפֿן דעם עקזעמפּלאַר. דער שאָפּען־מוזיי האָט, למשל, געקויפֿט שאָפּענס אַ פּאַרטיטור פֿאַר 500,000ִ דאָלאַר. פֿאַר אַ צייכענונג פֿון ברונאָ שולץ, דער באַוווּסטער פּוילישער ייִדישער דיכטער און מאָלער, האָט אַ צווייטער מוזיי באַצאָלט כּמעט 50,000 דאָלאַר. נישט די מוזייען אַליין האָבן באַצאָלט, פֿאַרשטייט זיך, נאָר די רעגירונג.

די עקספּערטן האַלטן, אַז דער הויכער פּרײַז פֿאַר דער שינדלער־ליסטע איז געקניפּט און געבונדן מיט סטיווען ספּילבערגס פֿילם. ווען נישט דער פֿילם, וואָלט די ליסטע נישט געקאָסט אַזוי טײַער.

אין פּוילן זענען פֿאַראַן צוויי מוזייען וואָס וואָלטן געווען פֿאַראינטערעסירט אין דער דאָזיקער ליסטע: דער אוישוויץ־מוזיי און דער ייִדישער מוזיי אין וואַרשע. איין צרה — ביידע דאַרפֿן געפֿינען ספּאָנסערס. זיי אַליין האָבן נישט אַזעלכע טיפֿע קעשענעס.

* * *

„MUCH ADO ABOUT NOTHING‟ — אַ סך רעש אַרום גאָרנישט — האָט שעקספּיר שוין געזאָגט. סע גייט די רייד וועגן דער הייסער דעבאַטע אין דער פּוילישער מעדיאַ וועגן דער כּשרער שחיטה. איז נאָך אַ מאָל. קיינער פֿאַרווערט נישט די ייִדן צו שעכטן בהמות און עופֿות לויטן ייִדישן דין, פֿאַר זייערע פּריוואַטע צילן. וואָס זשע דען? דער פּוילישער פּאַרלאַמענט האָט יאָ פֿאַרווערט צו שעכטן חיות פֿאַר דער פֿלייש־אינדוסטריע. מילא. וועלן די אוקראיִנישע פּויערים שוין האָדעווען די קי און לעבן אַ גוטן טאָג פֿון פֿלייש־עקספּאָרט, און דאָ וועלן עטלעכע טויזנטער משפּחות לײַדן נויט.

פֿון צײַט צו צײַט אָבער הערט מען אַ קלוג וואָרט אין דער דאָזיקער נישט איבעריק קלוגער דעבאַטע. דאָס וואָרט האָט דאָס מאָל געזאָגט דווקא אַ רעכט־ליניקער אַדוואָקאַט, אַן אַמאָליקער מיטגליד פֿון „סיים‟. דער „סיים‟, ווי באַקאַנט, איז דער פּוילישער פּאַרלאַמענט. דער אַדוואָקאַט הייסט מאַסיעי גיערטיך. „ס’איז אַ מאָדנע זאַך, — האָט גיערטיך געזאָגט די וואָך, — די וואָס שרײַען געוואַלד, אַז מען טאָר נישט הרגענען חיות, לויטן ייִדישן דין, שרײַען אויך געוואַלד, אַז מען מעג יאָ הרגענען קינדער אין זייער מאַמעס טראַכט.‟ געמיינט האָט ער די לינקע אַנטיסעמיטן, וואָס קעמפֿן סײַ פֿאַר אַבאָרט־רעכט, סײַ קעגן כּשרער שחיטה.

גיערטיך, אַגבֿ, איז נישט דער איינציקער. אין פּוילן קען עס נאָך קומען צו אַ מצבֿ, וואָס ייִדן וועלן האָבן מער פֿרײַנט צווישן די אויפֿגעקלערטע רעכטע, ווי צווישן די לינקע אַנטיסעמיטן. פֿאַרשטייט זיך, אַז סע פֿעלן נישט קיין אַנטיסעמיטישע רעכטע, אַ סך פֿון זיי — אויך שטרענג רעליגיעזע. עס זעט אָבער אויס, אַז עס זענען דאָ נײַע קאַטאָליקן, וואָס פֿאָלגן די לערע פֿונעם פּוילישן פּויפּסט ווויטילאַ, וואָס האָט געמאַכט אַן איבערקערעניש אין דער קאַטוילישער טעאָלאָגיע. דהײַנו: ער האָט געהאַלטן, אַז די ייִדישע אמונה און די קריסטלעכע אמונה זײַנען נישט קיין שׂונאים, נאָר איין משפּחה, צוויי שוועסטער פֿונעם זעלבן טאַטן. ווי זאָגן עס ייִדן: אַז מען לעבט, דערלעבט מען.

* * *

אויף די וואַרשעווער וואָקזאַלן פֿאַרקויפֿט מען די טעג אַ פּאַשקוויל. די ייִדישע אמונה — אַזוי הייסט דער פּאַשקוויל. און אַ חוץ טעקסט, געפֿינט איר דאָרט פּאָרנאָגראַפֿישע בילדער, וואָס זענען אין דער אמתן פֿאָטאָ-מאָנטאַזשן פֿון חסידים מיט בערד און פּאות אין כּל־המינים סעקסועלע פּאָזיציעס מיט נאַקעטע פֿרויען.

טרויעריק־טשיקאַווע איז אָבער דער מקור פֿונעם טעקסט. דאָס זענען נישט מער ווי פֿראַגמענטן פֿון ישׂראל שחקס בוך וועגן דער ייִדישער רעליגיע. ישׂראל שחק, פֿון דער היים הימלשטאַוב, איז געבוירן אין 1933 אין וואַרשע. ער איז אַנטלאָפֿן פֿון אַ טויט־טראַנספּאָרט ממש פֿון אומשלאַגפּלאַץ. זײַן משפּחה איז אומגעקומען, און נאָר ער מיט דער מאַמען האָבן זיך געראַטעוועט און עולה געווען קיין ישׂראל, וווּ ער האָט געמאַכט א גרויסע וויסנשאַפֿטלעכע קאַריערע, אָבער נישט חתונה געהאַט. געלעבט האָט ער מיט דער מאַמען ביז איר טויט. ער אַליין איז געשטאָרבן מיט 13 יאָר צוריק. שווער צו וויסן, צי ער וואָלט זיך געפֿרייט צו זען אַז זײַנע אַנטיסעמיטישע פּאַשקווילן זענען אַזוי פּאָפּולער געוואָרן אין זײַן היימשטאָט.

שחק-הימלשטאַוב האָט זיך נישט געהאַלטן פֿאַר קיין אַנטיסעמיט, נאָר פֿאַר אַן אַנטי-ציוניסט. ביסלכווײַז איז ער אָבער געקומען צום אויספֿיר, אַז ישׂראלס פּאָליטיק וואָס שייך די פּאַלעסטינער, שטאַמט פֿון דער קסענאָפֿאָבישער ייִדישער רעליגיע. הייסט עס, אַז מען דאַרף באַקעמפֿן נישט בלויז ישׂראל, נאָר אויך איר קוואַל, די ייִדישע אמונה. שחק האָט דערציילט, אַז ער האָט געזען מיט די אייגענע אויגן, ווי אַ רבֿ פֿאַרווערט דאָס נוצן דעם טעלעפֿאָן שבת, כּדי צו ראַטעווען דאָס לעבן פֿון אַ גוי. שפּעטער האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז דער „אינצידענט‟ איז אַ ריינע פֿאַנטאַזיע פֿונעם אַנטיסעמיטישן פּראָפֿעסאָר.

דער בעסטער באַווײַז פֿאַר די היגע פּוילישע אַנטיסעמיטן, אַז אַלץ וואָס שחק דערציילט איז אמת, איז דער פֿאַקט, וואָס ער אַליין איז אַ ייִד.

הכּלל, „דער שטירמער‟ לעבט ווײַטער אין אַ פּוילישער ווערסיע און דאַרף אַפֿילו נישט צאָלן זײַן הויפּט-זשורנאַליסט. ער איז אַ טויטער ייִד, וואָס האָט נישט קיין יורשים. מהרסיך ומחריביך ממך יצאו — האָט שוין געזאָגט ישעיה — די צעשטערער פֿונעם ייִדישן פֿאָלק וועלן זײַן די ייִדן אַליין. נו, לאָמיר בעסער זאָגן, די וואָס האָבן בדעה צו צעשטערן דאָס ייִדישע פֿאָלק. צי וועלן זיי סוף־כּל־סוף מצליח זײַן — דאָס ווייסט נאָך קיינער נישט.