געשיכטע, ליטעראַטור

ייִדישע ליטעראַטור אין פּױלן נאָכן חורבן

Yiddish Literature in Poland After the Holocaust

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

אין דעם נוסח פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע, װאָס איז נאָך עד־היום פֿאַרשפּרײט אין אַמעריקע, פֿאַרענדיקט זיך די ייִדישע ליטעראַטור אין פּױלן בעתן חורבן. די קולטורעלע טעטיקײט, װאָס מען האָט געפֿירט אױף ייִדיש צװישן 1945 און 1968 װערט דערמאָנט, אינעם בעסטן פֿאַל, װי אַ פֿוסנאָטע. אין פּױלן קוקט מען אױף דעם ענין גאַנץ אַנדערש. נאָך דער מפּלה פֿונעם קאָמוניסטישן רעזשים ציִען די ייִדישע טעמעס צו די פּוילישע פֿאָרשער בכלל, און בפֿרט די ייִדישע שעפֿערישקייט פֿון דער לעצטער תּקופֿה.

דאָס נײַע בוך פֿון ד׳׳ר מאַגדאַלענאַ רוטאַ „אָן ייִדן? ייִדיש־ליטעראַטור אין דער פּױלישער פֿאָלקס־רעפּובליק װעגן דעם חורבן, פּױלן און קאָמוניזם‟ — באַהאַנדלט די עיקרדיקע אַספּעקטן פֿון דער דאָזיקער טעמע. װי אַ צוגאָב־באַנד צו איר פֿאָרשונג האָט די מחברין אַרױסגעגעבן אַ צװײ־שפּראַכיקע אַנטאָלאָגיע פֿון דער נאָכמלחמהדיקער ייִדישער דיכטונג באַטיטלט „נישט אױף די טײַכן פֿון בבֿל‟. אױפֿן ערשטן אָרט שטײט דאָ, אַװדאי, דער חורבן און זײַן װירקונג אױף די באַציִונגען צװישן ייִדן און פּאָליאַקן, און דער אױספֿורעמונג פֿון דער נײַער װעלטלעך־קאָמוניסטישער פּױליש־ייִדישער אידענטיטעט. אין תּוך גענומען, האָט דאָס גאַנצע בוך צו טאָן מיט אײן פֿראַגע: װי אַזױ האָט די ייִדישע ליטעראַטור געקאָנט עקזיסטירן אינעם קאָמוניסטישן פּױלן?

אין די יאָרן 1945־1946 האָבן זיך קײן פּױלן אומגעקערט בערך 230 טױזנט ייִדן, װאָס האָבן איבערגעלעבט די מלחמה אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, און נאָך אַרום 30 טױזנט האָבן זיך געראַטעװעט אין פּױלן גופֿא. די מערהײט האָט אין אַ פּאָר יאָר אַרום פֿאַרלאָזט דאָס לאַנד. די, װאָס זײַנען פֿאַרבליבן, זײַנען לרובֿ געװען „אידעאָלאָגיש פֿאַרבונדן מיטן נײַעם רעזשים‟. אין אונטערשיד צום סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, װוּ נאָך די סטאַליניסטישע רדיפֿות פֿון 1948 האָט די ייִדישע קולטור פּראַקטיש אויפֿגעהערט צו עקזיסטירן כּמעט אױף צען יאָר, האָט פּױלן פֿאַרמאָגט אַן אַקטיװ נעצװערק פֿון ייִדישע אָרגאַניזאַציעס און אַנשטאַלטן. נאַטירלעך, זײַנען זײ נאָך 1948 אַלע געשטאַנען אונטער דער קאָמוניסטישער השגחה. פֿאַר אַ צאָל סאָװעטישע שרײַבער איז די װאַרשעװער צײַטונג „פֿאָלקס־שטימע‟ געװען די אײנציקע מעגלעכקײט צו דרוקן זײערע װערק אױף ייִדיש.

דער אידעאָלאָגישער קלימאַט אין פּױלן איז געװען מילדער אײדער אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. מען האָט געמעגט רעדן ניט נאָר װעגן דעם ייִדישן חורבן, אָבער אױך װעגן אַנטיסעמיטיזם, הגם דערבײַ ניט קריטיקירן דעם קאָמוניסטישן רעזשים. די בעסטע צײַטן פֿאַר ייִדיש אין פּױלן זײַנען געװען די יאָרן צװישן דער ליבעראַליזאַציע אין 1956 און דעם נײַעם אױפֿקום פֿון אַנטיסעמיטיזם אין 1968.

אַלע פּױלישע ייִדישע ליטעראַטן האָבן איבערגעלעבט טראַוומאַטישע דערפֿאַרונגען, אָבער זײערע געשיכטעס זײַנען געװען פֿאַרשידענע. אײניקע האָבן איבערגעלעבט די מלחמה־יאָרן אינעם סאָװעטישן „גולאַג‟. קלמן סגל, למשל, האָט דערצײלט װעגן דעם אין זײַן בוך „אַ מעשׂה װעגן גאָטס נסים‟, װאָס איז אַרױס אין ישׂראל. דאָרט שילדערט דער שרײַבער דעם גורל פֿון יענע פּליטים, „װאָס זענען אַנטלאָפֿן פֿון היטלערן און זענען אַרײַנגעפֿאַלן אין די ברײטע אָרעמס פֿון חבֿר סטאַלין‟. אַנדערע ייִדישע שרײַבער האָבן געליטן פֿון אַ מין „צעצװײַגטן דענקען‟, װי למשל, דוד ספֿאַרד, אײנער פֿון די אָנפֿירער פֿון ייִדישער קולטור אינעם קאָמוניסטישן פּױלן. שפּעטער, שױן אין ישׂראל, האָט ער זיך געחידושט אױף יענע ייִדישע קאָמוניסטן, װאָס האָבן אַלײן געליטן פֿון סטאַלינס טעראָר, אָבער אים באַרעכטיקט, װי אַ טײל פֿון קלאַסן–קאַמף.

די, װאָס האָבן געהאַט דאָס מזל זיך צו ראַטעװען פֿונעם חורבן, עוואַקויִרנדיק זיך אין מיטל–אַזיע, װי למשל, רחל קאָרן אָדער גוטע גוטערמאַן, האָבן זיך געפֿילט דאָרט אײנזאַם און הײמלאָז: „און מײַן אײנציקע הײם — / בלױז דער שאָטן, װעלכן ס׳װאַרפֿט מײַן געשטאַלט‟. װי עס באַמערקט רוטאַ, איז „די פּױליש־ייִדישע דיכטונג פֿון מיטל־אַזיע געװען אַן אײגנאַרטיקע ליטעראַרישע דערשײַנונג, װאָס װאַרט אױף אַ געהעריקער ליטעראַרישער אָפּשאַצונג‟.

די חורבן־טעמע איז פֿאַרבליבן אַ צענטראַלע פֿאַר דער פּױלישער ייִדישער ליטעראַטור ביז יאָר 1968, הגם מיט דער צײַט האָט זיך איר טאָן געענדערט פֿון אַ הספּד צו אַ פּסיכאָלאָגישן אַנאַליז. אַן אַנדערער װיכטיקער ענין איז געװען די באַציִונגען צװישן ייִדן און פּאָליאַקן. די פֿראַגע װעגן מאָראַלישן אַחריות פֿון דער פּוילישער באַפֿעלקערונג בעתן חורבן איז געװען באַזונדערס אָנגעװײטיקט אין דער ייִדישער ליטעראַטור גלײַך נאָך דער מלחמה, װען מען האָט זי נאָך געקאָנט אַרומרעדן רעלאַטיװ פֿרײַ. אַפֿילו דער קאָמוניסטישער דיכטער בונעם העלער האָט געשריבן מיט ביטערקײט: „און איר האָט דעם מאָרד מיט דעם שװײַגן באַרעכטיקט!‟

דער אומקער פֿון די ייִדישע פּליטים פֿון סאָװעטן־פֿאַרבאַנד איז אױך געװען ביטער. „װאָס זוך איך נאָך דאָ אין דעם שטעטל?‟ — האָט זיך געפֿרעגט רײזל זשיכלינסקי, און העלער האָט זיך אָפּגערופֿן: „און אַלץ, װאָס מען קאָן מיט דער ערד נאָך פֿאַרדעקן, מוז װערן פֿאַרגעסן‟. די נאָכמלחמיקע תּקופֿה אין דער פּױליש־ייִדישער ליטעראַטור איז געקומען צום סוף אין 1968, װען די קאָמוניסטישע פֿירערשאַפֿט האָט אָנגעהױבן אַן אַנטיסעמיטישע קאַמפּאַניע, װי אַ טײל פֿונעם אינערלעכן פּאָליטישן געראַנגל. די פֿאַרבליבענע ייִדישע שרײַבער האָבן פֿאַרלאָזט פּױלן און זיך באַזעצט װער אין ישׂראל, װער אין פֿראַנקרײַך, װער אין אַמעריקע.

װאָס איז די אונטערשטע שורה פֿון דער דאָזיקער טרױעריקער געשיכטע? דער ציוניסטישער ענטפֿער איז קלאָר: ייִדן האָבן ניט קײן הײם אין גלות. די קריטיקער פֿון קאָמוניזם װעלן דאָ זען נאָך אײן באַשטעטיקונג פֿונעם אַנטיסעמיטישן מהות פֿון קאָמוניזם. אָבער דאָס װיכטיקסטע איז דאָך מסתּמא ניט דער היסטאָרישער מוסר־השׂכּל, נאָר די פֿאַרגעסענע און װידער־אַנטדעקטע ליטעראַרישע װערק, דאָס דראַמאַטישע און געשפּאַנטע לעצטע קאַפּיטל אין דער רײַכער ליטעראַטור, װאָס געהערט אי דער ייִדישער, אי דער פּױלישער קולטור־געשיכטע.