קונסט און קולטור

סתּירות אין לעבן און קינאָ

Contradictions in Life and Film

פֿון גענאַדי עסטרײַך

איך בין ניט זיכער, צי דער נאָמען פֿון מאַרסעל רײַך-ראַניצקי, וואָס איז געשטאָרבן די טעג אין עלטער פֿון 93 יאָר, זאָגט עפּעס די לײַט, וועלכע וווינען מחוץ דער דײַטשישער קולטור. איך ווייס ניט, צי איך וואָלט געהערט וועגן אים, אויב מיר וואָלט אַ מאָל ניט אויסגעקומען צו פֿאַרברענגען עפּעס אַ היפּשע צײַט אין בערלין. אָבער אין דײַטשלאַנד און, בכלל, אין דער דײַטש-רעדנדיקער קולטורעלער סבֿיבֿה איז עס באמת אַ גוט-באַקאַנטער נאָמען. זײַן וואָרט פֿון דעם פֿירנדיקן ליטעראַטור-קריטיקער איז געווען ביז גאָר וויכטיק אי פֿאַר די מחברים, אי פֿאַר די לייענער.

אַ געבוירענער אין פּוילן אין 1920, איז ער געווען נאָך אַ ייִנגל, ווען מע האָט אים געשיקט צו זײַן פֿעטער קיין בערלין, וווּ ער האָט זיך געלערנט און בשעת-מעשׂה אַרומגעכאַפּט געוואָרן מיט אַ הייסער ליבע צו דער דײַטשישער ליטעראַטור. אָבער זיך לערנען ווײַטער, נאָכן פֿאַרענדיקן די שול, האָט ער, ווי אַ ייִד, ניט געקענט. און די פֿראַגע איז שוין געווען ניט אַזוי וועגן לערנען, ווי וועגן איבערלעבן די נאַציסטישע מגפֿה.

פֿון דײַטשלאַנד האָט מען מאַרסעל רײַכן (ראַניצקי איז ער דעמאָלט נאָך ניט געווען) געשיקט אין וואַרשע, אין דער געטאָ. זײַן דײַטש האָט אים דאָרטן אויף אַ צײַט געראַטעוועט — מע האָט אים געניצט ווי אַן איבערזעצער. און דערנאָך האָט זיך אים און זײַן פֿרוי אײַנגעגעבן צו פֿאַרלאָזן די געטאָ און זיך אויסבאַהאַלטן ביז דער באַפֿרײַונג מצד דער רויטער אַרמיי. אין דער פּוילישער מלוכה האָט רײַך געמאַכט אַ גוטע קאַריערע אין דעם אויסערן-מיניסטעריום, געאַרבעט אין דער פּוילישער אַמבאַסאַדע אין לאָנדאָן (דעמאָלט טאַקע איז ער געוואָרן ראַניצקי), און זיך באַשעפֿטיקט מיט ליטעראַטור-קריטישער אַרבעט. אין 1958 האָט זיך בײַ אים געמאַכט אַ מעגלעכקייט צו פֿאָרן קיין מערבֿ-דײַטשלאַנד, און צוריק איז ער שוין ניט געקומען.

אין דײַטשלאַנד איז ער גאַנץ גיך געוואָרן אַ באַקאַנטע פֿיגור. זײַנע אַרטיקלען האָבן זיך רעגולער געדרוקט אין דער פּרעסע, בפֿרט אין דער „פֿראַנקפֿורטער אַלגעמײַנע צײַטונג‟, וווּ ער האָט אין משך פֿון אַ סך יאָר געאַרבעט. און דערנאָך, אין די 1990ער יאָרן, האָט מען אים געזען אויף דער טעלעוויזיע, וווּ ער האָט געפֿירט די פּראָגראַם, וועלכע האָט געהייסן „ליטעראַרישער קוואַרטעט‟.

מיט אייניקע פֿירנדיקע דײַטשישע שרײַבער, בפֿרט מיטן נאָבעל-לאַורעאַט גיונטער גראַס, האָט ער געהאַט זייער שלעכטע באַציִונגען. דער ניצול-געוואָרענער ייִד און דער געוועזענער „עס-עס‟-זעלנער האָבן איינער דעם אַנדערן ניט געקענט פֿאַרטראָגן. דער קאָנפֿליקט איז לעצטנס געוואָרן נאָך שאַרפֿער, ווען גראַס האָט פֿאַרעפֿנטלעכט זײַן ליד „וואָס דאַרף געזאָגט ווערן‟ — מיט אַ קריטיק פֿון ישׂראל.

*

וועגן גיונטער גראַס האָב איך געטראַכט סוף אויגוסט, ווען מיר, מײַן ווײַב און איך, האָבן פֿאַרבראַכט אַ וואָך אין עסטרײַך, בײַ די פּרעכטיקע אָזערעס און בערג דרום-צו פֿון זאַלצבורג. איך האָב זיך דערמאָנט וועגן גראַסן, ווײַל אין זײַנע ווערק שפּילט אַ היפּשע ראָלע דער געדאַנק, אַז מע דאַרף ניט פֿאַרגעסן וועגן די שווערע מאַטערנישן פֿון דער דײַטשישער באַפֿעלקערונג בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה.

אונדזער וואָך אין עסטרײַך איז צופֿעליק צונויפֿגעפֿאַלן מיט דער וואָך פֿון רעלאַטיוו נײַע דײַטשישע פֿילמען וועגן דער צווייטער וועלט-מלחמה, געוויזן אויפֿן טעלעוויזיע-קאַנאַל 3sat. האָבן מיר געהאַט די מעגלעכקייט צו זען Die Frau in Berlin, Dresden, Unsere Mütter, unsere Väter און Die Flucht. די לעצטע צוויי פֿילמען זײַנען געגאַנגען מער פֿון איין אָוונט. הקיצור, אַלע זיבן אָוונטן האָבן מיר געהאַט וואָס צו זען.

די פֿילמען זײַנען גאָר פֿאַרשיידענע, און „דרעזדען‟ איז, אַ פּנים, דער שוואַכסטער צווישן זיי. אָבער מע קען פֿילן אַ בשותּפֿותדיקן צוגאַנג צו דעם טייל פֿון דער דײַטשישער געשיכטע. קודם-כּל, ווײַזן זיי, אַז די דײַטשן האָבן אויך מסוכּן געליטן פֿון די נאַציס. און ווײַל די הויפּט-העלדן זײַנען תּמיד לײַטישע מענטשן, קען זיך שאַפֿן — און סע שאַפֿט זיך טאַקע — אַן אײַנדרוק, אַז ס’רובֿ פֿון דער באַפֿעלקערונג זײַנען געווען קעגן דעם רעזשים צי, לכל-הפּחות, קריטיש געשטימט לגבי היטלערן און זײַנע אָנהענגער.

די הייסע ליבהאָבער פֿון היטלערן, באַזונדערס די „געסטאַפּאָ‟-לײַט און פּאַרטיי-פֿונקציאָנערן, זײַנען געוויזן זייער נעגאַטיוו. דאָך, זײַנען זיי „ציוויליזירטע‟ אויסוווּרפֿן, בעת די רוסן קומען אַרויס, געוויינלעך, ווי ווילדע חיות, גלײַך ווי זיי האָבן קיין שום שײַכות ניט געהאַט צו דער הויכער קולטור (און איידעלע פֿרויען), מיט וועלכער זיי שטויסן זיך צונויף אין דײַטשלאַנד. ס’איז גוט באַוווּסט, ווי „ציוויליזירט‟ האָבן זיך אויפֿגעפֿירט די דײַטשן אין רוסלאַנד, אָבער דאָס ווערט זעלטן דערמאָנט אין די פֿילמען; זיי זײַנען דאָך וועגן די צרות פֿון די דײַטשן.

אַ ייִדישע טעמע איז אויך כּמעט ווי אַ מוז-זאַך. און בדרך-כּלל, איז זי אונטערגעטראָגן ווי אַ קלישע. און גוטע דײַטשן העלפֿן, פֿאַרשטייט זיך, די ייִדן. צו מאָל באַקומט זיך עס בײַ זיי, צו מאָל ניט.

אַגבֿ, אַן אײַנדרוק האָבן אויף מיר געמאַכט אויך די דענקמעלער אין די שטעטלעך פֿון עסטרײַך. איך מיין, די דענקמעלער, תּחילת געשטעלט די געפֿאַלענע מיליטער־לײַט פֿון דער ערשטער וועלט-מלחמה. אינטערעסאַנט, אַז אין עסטרײַך האָט מען, ווי אַ שטייגער, אין ענגלאַנד צי פֿראַנקרײַך, צוגעגעבן אויך רשימות פֿון די לײַט, וועלכע זײַנען געפֿאַלן אין דער צווייטער וועלט-מלחמה. פֿאַר עסטרײַך זעט עס אויס ווייך געזאָגט מאָדנע: מע רעכנט איבער ווי קדושים די מענער, וועלכע האָבן געדינט היטלערן.