ייִדיש־וועלט

וואָרצלען פֿונעם וואָרט „קינד‟

Roots of the Yiddish Word for “Child”

פֿון הערשל גלעזער

אינעם פֿריִערדיקן אַרטיקל האָבן מיר שוין געזען, אַז די סלאַווישע ווערטער — טשעכיש dítě, פּױליש dziecko ‘קינד’, רוסיש deti ‘קינדער’ — שטאַמען אַלע פֿונעם זעלביקן אינדאָאייראָפּעיִשן שורש וואָס דאָס לאַטײַנישע fīlius, טײַטש ‘זייגן’ אָדער ‘געבן די ברוסט’. (בלויז ס’רוסישע rebyonok איז פֿון אַן אַנדער מקור: rob ‘שקלאַף, דינער’!) פֿון דעם שורש שטאַמט מסתּמא אויך סײַ דאָס לאַטײַנישע fēmina ‘פֿרוי’, סײַ דאָס לאטײַנישע fētus ‘טראָגן אַ קינד; האָבן אַ קינד; וולד; קינד’. פֿון fētus וואַקסט אויך דאָס רומענישע fată ‘מיידל’. בײַ די אַנדערע ראָמאַנער נעמען זיך די שייכדיקע ווערטער פֿונעם קינדער־לשון: שפּאַניש, איטאַליעניש bimbo און bambino, פּאָרטוגאַליש menino. ס’פּאָרטוגאַלישע criança וואַקסט פֿונעם ווערב criar ‘אויפֿציִען’.

דאָס גרעקישע וואָרט, סײַ פֿון אַמאָל, סײַ פֿון הײַנט, איז אויך באַקאַנט אויף מאַמע־לשון: paidi, הײַנט אַרויסגערעדט pedi, דער שורש פֿונעם וואָרט „פּעדאַגאָגיע”. פֿונעם לאַטײַנישן וואָרט infāns ‘עופֿעלע’ איז געוואָרן דאָס פֿראַנצייזישע enfant ‘קינד’; דער אות־באותיקער טײַטש איז ‘וואָס רעדט נישט’. דאָס דאָזיקע וואָרט איז אויך אַרײַן אין פּויליש דורך קאַלקירן: niemowlę ‘עופֿעלע’, פֿון mówić ‘רעדן’.

אין די סקאַנדינאַווישע לשונות זאָגט מען אויף ‘קינד’ barn ‘(תּחילת) געבוירן (ווערן)’; דאָס וואָרט האָט נאָך געלעבט אין אַלט־ענגליש אויך. דאָס ענגלישע child וואַקסט גאָר פֿון אַ שורש טײַטש ׳הייבמוטער׳; דאָס ענגלישע kid נעמט זיך, אַ פּנים, פֿון אַ וואָרט וואָס דערמיט רופֿט מען ציגן און וואָס קער זיך אָן מיטן סלאַוויש־שטאַמיקן „קאָזע״ ׳ציג׳, פֿאַרשפּרייט אינעם פּױלישן ייִדיש.

ס’ייִדישע „קינד”, אַזוי ווי דאָס דײַטשישע Kind, קערן זיך אָן מיטן אינדאָאייראָפּעיִשן שורש -gen ‘געבוירן אַ קינד (סײַ וועגן דעם טאַטן, סײַ וועגן דער מאַמע)’. אָט דעם שורש טרעפֿט מען שיִער נישט אומעטום:

ייִדישע ווערטער פֿונעם לאַטײַנישן אָדער גרעקישן אָפּשלאָג פֿון דעם וואָרט זענען, אַ שטייגער: „געניטיוו, גענעראַל, זשאַנער, זשעני, געניאַל, גענעראַציע, גענעראַטאָר, נאַטור, נאַציע, גענעאַלאָגיע, האָמאָגען, גענעטיק” און נאָך און נאָך, ווי אויך, אַ שטייגער, דער פֿרויען־נאָמען „יענטע”. אויף ענגליש זענען דאָך דאָ נאָך מער:

Genesis, genitive, genus, germane, general, genre, ingenious, genius, genial, gentle, gentile, genteel, engine, germ, generation, generator, generous, genital, renaissance, naive, nature, nation, gonorrhea, genealogy, homogeneous, genetics, gene, etc.

חוץ דעם דאַרף מען באַמערקן, אַז כאָטש דאָ קער זיך נישט אָן child, קער זיך, אָבער, יאָ אָן ס’ענגלישע kind, מיט ביידע טײַטשן: סײַ ‘מין, סאָרט’, סײַ ‘גוטהאַרציק’, ווי אויך kin ‘משפּחה’.

ווי אַזוי? דער תּחילתדיקער טײַטש פֿון דער ווערטערנעסט -gen איז געווען ‘געבוירן’; אָט איז דער מקור פֿון „קינד”, ווי אויך „גענעטיק” אד”גל. פֿון ‘געבוירן’ איז אַרויסגעוואַקסן דער טײַטש ‘הויך געבוירן’, וואָס דערפֿון נעמט זיך ס’ענגלישע genteel; דער נאָמען „יענטע”, רעכנט מען, וואַקסט אויך דערפֿון און האָט טאַקע אַ מאָל געמיינט ‘הויך געבוירן’. אײַ, הײַנט איז אַ „יענטע” פּונקט ס’פֿאַרקערטע? האָט איר אַן עוולה… נישט נאָר ‘הויך געבוירן’, נאָר אויך ‘געבוירן, אַזוי צו זאָגן, פֿון איין טאַטע־מאַמע’, הייסט עס, ‘פֿאָלק’; אָט האָט איר gentiles פֿאַרן עקוויוואַלענט פֿון „גויים”, וואָס איז אין תּנ״ך געווען טײַטש ‘פֿעלקער’ און איז שפּעטער אײַנגעענגט געוואָרן אויף ‘נישט־ייִדישע פֿעלקער’. דאָס איז אויך דער מקור פֿון „נאַציע”, לאַטײַניש natio, וואָס וואַקסט פֿון אַן אַנדער פֿאָרעם פֿונעם זעלביקן אינדאָאייראָפּעיִשן שורש, -gna, נאָכן אָפּפֿאַלן פֿונעם g. דאָ גייט אויך אַרײַן „נאַטור”, תּחילת טײַטש ‘דאָס וואָס ווערט געבוירן פֿון זיך’.

פֿון ‘הויך געבוירן’ איז אַרויסגעקומען ‘גוטהאַרציק’ (פֿאַרשטייט זיך, אַז הויך געבוירענע זענען אַלע גוטהאַרציקע…); אָט האָט איר ס’ענגלישע kind און generous.

דאָס צווייטע ענגלישע וואָרט kind איז פֿאַרבונדן מיטן לאַטײַניש־שטאַמיקן „גענוס” און מיטן פֿראַנצייזיש־שטאַמיקן „זשאַנער”, ביידע טײַטש ‘מין, סאָרט, טיפּ’. דער תּחילתדיקער טײַטש איז ‘בשותּפֿותדיק געבוירן ווערן’, ד”ה, ‘אָפּשטאַם, ראַסע’; דאָ איז דער טײַטש אויסגעברייטערט געוואָרן.

אויך „קינד און קייט” זענען דאָ שייך. די דאָזיקע פֿראַזע איז אויף ענגליש kith and kin. וואָס ס’איז kin ווייסן מיר שוין; kith איז ‘חבֿרים’ אָדער ‘לאַנדסלײַט’. דאָס דערמאָנט מיך אין דער פֿראַזע וואָס מרדכי שעכטער האָט אַזוי ליב געהאַט, „פֿרײַנט און גוטע־פֿרײַנד’; „פֿרײַנט” איז אַן אַלט וואָרט פֿאַר ‘קרובֿים’. הייסט עס, אַז דאָ איז „קייט” נישט דאָס וואָרט פֿאַר chain, וואָס נעמט זיך פֿונעם לאַטײַנישן catēna (דאָס ענגלישע איז אויך פֿון לאַטײַניש, דורך פֿראַנצייזיש); דאָס וואָרט „קייט” איז גאָר פֿונעם שורש „קענען” און איז טײַטש ‘באַקאַַנטע’.

ווערטלעך מיט „קינד”:

אַ קליין קינד איז אַ חזיר, אַ גרויס קינד איז אַ וואָלף.
אַלע קינדער זענען קליינערהייט קלוג, נאָר ס’רובֿ בלײַבן זיי בײַם קינדערשן שׂכל.
קינדער און נאַראָנים זאָגן דעם אמת.
ווען ס’וואָלטן נישט געווען קיין קליינע קינדער, וווּ וואָלטן זיך גענומען גרויסע עזות־פּנימער?
ווען אַ קינד פֿאַלט, שטעלט דער מלאך די הענט אונטער.
ייִדיש־קינד ‘ייִדישע פֿרוי’
קינדער און געלט איז אַ שיינע וועלט.
נחת פֿון קינדער איז טײַערער פֿון געלט.
בײַ פֿאָטער און מוטער איז קיין קינד נישט איבעריק.
אויף אַן אייגן קינד זענען עלטערן בלינד.
קינדער האָבן איז לײַכטער ווי קינדער דערציִען.
בײַ יעדער מאַמע זענען אירע קינדער די געראָטנסטע.
קליינע קינדער, קליינע פֿריידן; גרויסע קינדער, גרויסע ליידן.
אַז אַ מאַמע שרײַט אויפֿן קינד „ממזר” מעג מען איר גלייבן.

צום סוף — עטלעכע שורות פֿון זעליק באַרדיטשעווערס „עלע בעלע”:

ווילסטו מיליאָנען — האָב איך
ווילסטו גראַמאָפֿאָנען — האָב איך
יעדעס קינד איז ווערט מיליאָנען
אוי, זייער שפּילן — גראַמאָפֿאָנען
עלע בעלע!