פּובליציסטיק

אױף די ברעגן פֿון דער לאַבע

On the shores of the Elbe River

פֿון מיכאל פֿעלזענבאַום

ניט איין מאָל האָב איך געשריבן וועגן דײַטשלאַנד. אַ מאָל פֿון ווייטיק, אַ מאָל פֿון כּעס, אָבער שטענדיק מיט אַ מין מאַזאָכיסטישער ליבע, װײַל כ’האָב זיך אײַנגערעדט אַ קינד אין בױך, אַז איך שרײַב װעגן „אַשכּנז‟ און ניט װעגן דײַטשלאַנד. מע דאַרף ניט זײַן קײן גרױסער חכם, כּדי צו זען, אַז דאָס דײַטשישע „פֿעלזענבאַום‟ איז ניט קײן אַשכּנזישער „פֿעלדזנבױם‟. און בכלל, איך זע אין מײַן סימפּאַטיע צו דײַטשלאַנד־אַשכּנז אַ מין פּאַראַדאָקסאַלע נטיה פֿון ייִדישן כּלל־לעבן. פֿיר לעצטע דורות פֿון מײַן פֿאַמיליע האָבן זײער פֿיל געליטן פֿון די דײַטשן; אַ טייל האָט מען דערהרגעט, אַ טייל איז געפֿאַלן אין די שלאַכטן, אַ טייל איז פֿאַרטריבן געוואָרן פֿון זייערע הײַזער און איז נעלם געוואָרן אויף די מלחמה־שליאַכן. מיר האָבן פֿאַרלוירן אונדזער האָב־און־גוטס, וואָס ס‘האָבן כּשר פֿאַרדינט צענדליקער דורות פֿון אונדזערע משפּחה־דינאַסטיעס קאָוואַלן, סטאָליערס און דרוקערס. דאָס טוט זײער וויי.

און דאָ פּלוצעם קריך איך אַרײַן מיט מײַן „ליבע‟ צו אַשכּנז, ווי אַ פּורים־בער אין מיטן תּשעה־באָבֿ. כ’וועל קיין מאָל אין מײַן לעבן ניט מוחל זײַן די רוצחים, וואָס האָבן חרובֿ געמאַכט דעם ריזיקן טויזנט־יעריקן בוי פֿון ייִדיש־לעבן; כ’וועל ניט מוחל זײַן דעם אומזיניקן מאָרד פֿון צענדליקער מיליאָנען ייִדישע הייליקע נשמות. מײַן האַרץ וויינט, די קולעקעס ווערן שטאַרק ווי שטאָל, אָבער אין אַ געהיים ווינקל פֿון מײַן נשמה לעבט די אידיאָטישע ליבע צו אַשכּנז, צו דער דאָזיקער ערד, וואָס האָט געבוירן און ניט אײַנגעשלונגען די שׂונאי־ישׂראל. איך האָב ליב דעם רײַן און די לאַבע, װאָס האָבן געפּויעט און ניט אָפּגעווישט פֿון דער וועלט די מענטשן־פֿרעסערס און זיי ניט איבערגעטראָגן אויף יענער וועלט נאָך איידער זיי האָבן אָנגעהויבן אונטערשיידן צווישן שוואַרץ און ווײַס.

איך קום קײן דרעזדען יעדעס יאָר זינט 1997, מיט צוויי און פֿופֿציק יאָר שפּעטער פֿון מײַן טאַטן, זכרונו לבֿרכה. ער איז געקומען אַהער מיט אַ ביקס, איך — מיט דער הײַנטצײַטיקער ייִדישער קולטור; ער — מיט האַס, איך — מיט אַ שטיקל האָפֿענונג. מײַן ליבער טאַטע, פֿאַרגיב מיר מײַן נײַגער, אַזוי ווי איך בין דיר מוחל דעם האַס צו דער שטאָט, וווּ דו ביסט שװער פֿאַרװוּנדעט געװאָרן בעת די אַכזריותדיקע שלאַכטן, סוף אַפּריל 1945.

איך ווייס ניט, וואָס עס וויל פֿון מײַן לעבן דער־וואָס־זעט־אַלץ, נאָר כ’בין זיכער, אַז ער דערגייט מיר פּאַמעלעך די יאָרן. אויב ניט, טאָ ווי אַזוי לייגט זיך עס אויפֿן שׂכל אַזאַ זאַך, אַז פֿון אַלע געגנטן אין אַזאַ גרויסער שטאָט ווי דרעזדען האָט דער אײבערשטער מיר אויסגעקליבן אַ וווינונג דווקא אין דעם אַלטן ייִדישן קוואַרטל, אין אַ קעלער־סטודיאָ פֿון מײַנע ליבע גוטע פֿרײַנד מאַריאַנע און טאָרסטען שטײַנהאַגען, אַ וואַרעם שטיבעלע גלײַך אַנטקעגן איבער דעם טויטן טויער פֿונעם אַלטן ייִדישן בית־עולם, זיבן מעטער פֿון מײַן לעבעדיקער טיר.

הערט אַ מעשׂה… די דאַמעצעס, וואָס קומען מיך באַזוכן אינעם קעלער־אַטעליע, האָבן אַ טבֿע צו אַנטלויפֿן הויל און נאַקעט אין מיטן דער נאַכט, ווײַל זיי זײַנען ניט געוווינט צו מײַנע כּסדרדיקע וויכּוחים מיט די, וואָס „שלאָפֿן‟ אַנטקעגן איבער מײַן וווינונג, צוויי מעטער אונטער דער ערד, פּונקט אַזוי ווי איך. ס’איז דען אַ שפּאַס? איך בין איינער און זיי, די מתים, זײַנען, קיין עין־הרע, צען מאות־נפֿשות. רעדן רעדן זיי, איך מיין די מתים, עפּעס אַ לאָקשן־ייִדיש, כ’וואָלט אַפֿילו געזאָגט, אַ קאַליע ייִדיש, אָבער ווער גיט אַכט אויף אַזעלכע קלייניקייט, באַזונדערס, אין מיטן דער נאַכט. בײַ טאָג שווײַגן זיי. דער לעצטער בר־מינן האָט זיך באַזעצט דאָ, אַנטקעגן איבער מײַן שלאָפֿצימער, מיט הונדערט און פֿופֿציק יאָר צוריק. אַ בכּבֿודיקע עלטער, קיין עין־הרע. אָבער דווקא ער, דער לעצטער, האָט אַזאַ ס’פּה־קדוש, אַז מע דאַרף אַנטלויפֿן פֿונעם קעלער און נאָך זײַן צופֿרידן, אַז ביסט אַרויס מיטן לעבן.

וואָס וויל אָט דער־אָ חוצפּהדיקער מת פֿון מײַן לעבן, פֿאַרשטיי איך ניט, נאָר ער האַלט אין איין טענהן, אַז איך מוז תּשובֿה טאָן, ווײַל צו מיר אין אַטעליע קומען אַרײַן פֿרויען, און וואָס איז נאָך ערגער — גויקעס, רחמנא־ליצלן. דאָס וואָס ער פּערזענלעך האָט „קאַליע געמאַכט‟ אַ שאָק שיקסעס פֿון זײַן קעז־פֿאַבריקל, דאָס איז גאָרנישט. צו זיך אַליין האָט ער ניט קיין טענות. זײַנע זינד, זאָגט ער, האָט ער אויסגעקויפֿט מיט זײַן העלדישן טויט, ווען ער איז געגאַנגען אויף קידוש־השם. וואָס מיר קידוש־השם און ווער מיר קידוש־השם… איך ווייס גענױ, אַז עפּעס אַ שיכּורער בעל־עגלה האָט אים איבערגעפֿאָרן גלײַך לעבן דעם אַלטן ייִדישן בית־עולם, ווען ער, אַ פֿאַרטשאַדעטער, האָט נאָר וואָס פֿאַרלאָזט זײַן נײַע קאָכאַנקע, אַ שיקסעלע אַ פּױערטע פֿון אַ יאָר פֿופֿצן, ניט מער.

דעם אמת געזאָגט, איבערגעפֿאָרן האָט אים ניט דער בעל־עגלה גופֿא, יענער איז געווען שיכּור־לוט און געשלאָפֿן זיצנדיקערהייט. דעם ייִדישן פּאַכטער האָבן איבערגעפֿאָרן די פֿערד, ממש אומגעוואָרפֿן און צעטראָטן אויף טויט. איז זאָגט מיר, ביטע, וווּ איז דער „קידוש־השם‟ און וווּ איז אַ בלינד גוייִש פֿערד? און בכלל, וואָס איז דער אונטערשייד צווישן אַ ייִדיש פֿערד און אַ גוייִש פֿערד? איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, ס’איז ניטאָ קיין אונטערשייד, די זעלבע זאַך. אַ פֿערד בלײַבט אַ פֿערד.

װאָס קען איך אײַך זאָגן?… אַ בייזער מת איז אָט דער־אָ ייִדישער קעז־פֿאַבריקאַנט, אָבער די אַנדערע — אַ מחיה; זיי זײַנען שטיל, אינטעליגענט און שטופּן ניט די נעזער אין מײַן פּריוואַט לעבן. נאָר וואָס… זיי האָבן ליב צו הערן מײַנע לידער און באַזונדער די, וואָס כ’האָב אָנגעשריבן אינעם סטודיאָ, בשכנות מיט זיי. טאַקע זיי, מײַנע שכנים פֿון יענער וועלט, זײַנע די אמתע און שטרענגסטע שופֿטים פֿון מײַנע לידער.

בנאמנות, זיי פֿילן פֿאַלשקייט אין די פּאָעטישע שורות אַ סך בעסער פֿון די לעבעדיקע, און אויב זיי בעטן מיך איבערצולייענען אַזאַ און אַזאַ ליד, און קיין מאָל ניט אַן אַנדער ליד, ווייס איך שוין, אַז דאָס אַנדערע ליד טויג אויף כּפּרות. אַפֿילו ווען איך קום צו פֿאָרן פֿון דער היים, פֿון ישׂראל מיין איך, און ברענג זיי מײַנע נײַע לידער, תּמיד טענהן זיי, אַז די, וואָס כ’האָב אָנגעשריבן אין דרעזדען און באַזונדערס אינעם קעלער, זײַנען בעסער פֿון אַלע אַנדערע. איז וואָס בלײַבט מיר? נאָר צו גלייבן די, וואָס האָבן שוין ניט וואָס צו פֿאַרלירן. אַ דאַנק אײַך, מײַנע שכנים פֿונעם אַלטן ייִדישן בית־עולם, אַ דאַנק אײַך… און אָט, הערט אַ ליד פֿונעם ציקל „אַ בינטל קורווישע לידער‟, וואָס מײַנע „אמתע שופֿטים‟ האָבן ליב מער ווי אַלע אַנדערע.

די הימלען זײַנען מיר אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל
און צוגעקוועטשט צו דער צעווייקטער אָסיען־ערד.
אַ מלאך האָט אַ פֿאָך געטאָן מיט זײַן אומזעעוודיקער שווערד
און באַלד האָב איך דערפֿילט דעם טערפּקע ריח
פֿון צעמאָלטן קימל אויף דײַן הויט,
ווי פֿון אַ לאַבן פֿרישן ברויט…
צוויי קאַרגע רגעס פֿאַרן טויט.