אין אָנדענק

ביילציע (אין אָנדענק פֿון ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן ע״ה)

Beyltse (In memory of Bella Schaechter-Gottesman z"l)

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

דאָנערשטיק, דעם 28סטן נאָוועמבער, איז די באַקאַנטע ייִדישע פּאָעטעסע און מחברטע פֿון זינג־לידער, ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן, נפֿטר געוואָרן צו 93 יאָר, נאָך אַ קורצער קראַנקייט.

במשך פֿון די לעצטע צוואַנציק יאָר האָבן קלעזמאָרים איבער דער וועלט געזונגען און רעקאָרידירט אירע לידער, און אין 2005 האָט זי באַקומען איינע פֿון די העכסטע קולטור־אויסצייכענונגען פֿון דער אַמעריקאַנער רעגירונג, National Endowment for the Arts Heritage Fellowship — אַ פּרעמיע, וואָס די דעמאָלטדיקע אַמעריקאַנער סענאַטאָרין פֿון ניו־יאָרק, הילאַרי ראָדהאַם קלינטאָן, האָט איר פּערזענלעך גראַטולירט דערפֿאַר. ביילע איז געווען די ערשטע פּאָעטעסע פֿון דער ייִדישער שפּראַך צו באַקומען אַזאַ אויסצייכענונג.

אַחוץ דעם וואָס ביילע, אָדער ווי מיר האָבן זי גערופֿן — ביילציע, איז געווען אַ טאַלאַנטירטע שרײַבערין, איז זי געווען אַ באַגאַבטע מאָלערין, אַ פּעדאַגאָג, און אַ געזעלשאַפֿטלעכע טוערין אינעם קאַמף אויפֿצוהאַלטן ייִדיש ווי אַ לעבעדיקע שפּראַך. יאָרן לאַנג איז זי געווען אַקטיוו אין דער ”פֿרײַלאַנד־ליגע“ (וואָס איז שפּעטער געוואָרן די ”ייִדיש־ליגע“), דעם ”שלום־עליכם קולטור־צענטער“ און דעם ”ייִדישן קולטור־קאָנגרעס“.

דערצו האָט זי אויך געדינט ווי אַ וויכטיקע וועגווײַזערין פֿאַר די פֿון אונדז אין דער ייִדיש־וועלט, וועלכע זענען נישט דערצויגן געוואָרן אין מיזרח־אייראָפּע פֿאַר דער מלחמה — דעמאָלט, ווען די ייִדישע שפּראַך און קולטור איז געווען אין פֿולן בלי. זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז צוליב דעם וואָס מיר האָבן קיין מאָל נישט געוווינט אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה, דאַרפֿן מיר, אַז עמעצער זאָל אונדז פֿירן בײַ דער האַנט. דאָס איז געווען אַ ראָלע, וואָס זי האָט גערן, און מיט גרויס געדולד, אָנגענומען.

דערפֿאַר איז טאַקע נישט געווען קיין חידוש, וואָס במשך פֿון יאָרן זענען ליבהאָבער פֿון ייִדיש און ייִדיש געזאַנג געקומען צו איר שטוב אויף ביינברידזש עוועניו, בראָנקס, צו פֿאַרברענגען און לערנען בײַ איר; באַזונדערס, יעדן סוכּות, און אויף איר געבוירן־טאָג אין אויגוסט, זענען געקומען צענדליקער מענטשן צו שמועסן, נאַשן און אַוודאי זינגען מיט איר שעהען לאַנג. אָפֿט מאָל זענען צווישן די געסט געווען פֿאַרערער פֿון דײַטשלאַנד, האָלאַנד און אַנדערע ווײַטע מקומות.

ווי ביילציעס אַ פּלימעניצע — זי איז געווען די שוועסטער פֿון מײַן טאַטן, ד״ר מרדכי שעכטער — און אַ יאָרן־לאַנגע שכנה, האָב איך פּערזענלעך גענאָסן פֿון איר טאַלאַנט, סענסיטיוויקייט און איבערגעגעבנקייט צו ייִדיש. ווען איך בין געווען אַ מיידל פֿון פֿופֿצן יאָר אַלט, למשל, און כ׳האָב זיך ערשט געהאַט אויסגעלערנט צו שפּילן גיטאַר, האָט ביילציע מיך צוגערופֿן אין אַ זײַט, און פֿאָרגעלייגט, אַז אפֿשר זאָל איך אָנהייבן שרײַבן ייִדישע זינגלידער, און זיך באַגלייטן מיט דער גיטאַר. כ׳בין דעמאָלט געווען אַן אָנהענגערין פֿון דער אַמעריקאַנער פֿאָלק־זינגערין דזשודי קאָלינס, אָבער ביז ביילציע האָט דאָס מיר פֿאָרגעלייגט, איז מיר אַפֿילו נישט אײַנגעפֿאַלן, אַז מע קאָן שאַפֿן און זינגען נײַע ייִדישע לידער מיט דער גיטאַר.

מיט עטלעכע טעג שפּעטער זענען מיר ביידע געזעסן בײַ איר אין קיך, און אונטער איר השגחה האָב איך אָנגעשריבן מײַן ערשט ייִדיש זינגליד, ”שיינע זאַכן בלײַבן אייביק שיין“, מיט אַ סינקאָפּירטן פֿאָלק־„ראָק‟־ריטעם און אַ לעבעדיקער מעלאָדיע אין C major. מײַן ציל איז געווען אויסצומײַדן די טרויעריקע טעמעס און מעלאָדיעס פֿון די אַלטע ייִדישע לידער און צוצוגעבן אַ מאָדערנעם אַמעריקאַנער קלאַנג. כאָטש דאָס איז בפֿירוש נישט געווען ביילציעס סטיל — זי האָט אָפֿט ליב געהאַט צו זינגען טרויעריקע לידער פֿון בענקשאַפֿט אינעם מינאָר־שליסל — האָט זי מיך געמוטיקט צו שרײַבן ווי איך פֿאַרשטיי, ווײַל זי האָט אײַנגעזען, אַז אויב ייִדיש וועט ממשיך זײַן אין די קומעדיקע דורות, וועט עס דאַרפֿן אָננעמען די שטימונג און די טעמעס פֿון די נײַע צײַטן.

מיט יאָרן שפּעטער האָבן פֿאַרשידענע זינגער טאַקע אויסגעטײַטשט ביילציעס לידער אויף זייער אייגענעם שטייגער און דערבײַ אָנגעוויזן, ווי נאַטירלעך האָבן די לידער זיך אַרײַנגעפּאַסט אינעם הײַנטיקן רעפּערטואַר. ”דער סאַקסאָפֿאָן־שפּילער“, למשל, אַ ליד וועגן די אומעטיקע קלאַנגען פֿון אַ סאַקסאָפֿאָן אין דער אונטערבאַן־סטאַנציע, האָט די קאַנאַדער דזשאַז־זינגערין טערעזאַ טובֿה, ניצנדיק איר לײַדנשאַפֿטלעכן קאָנטראַלט־קול, קינסטלעריש פֿאַרוואַנדלט אין אַן עכטן ”בלוז“־געזאַנג.

ביילציע איז געבוירן געוואָרן אין 1920 אין ווין. אַ טאָכטער פֿון ליפֿשע און בנימין שעכטער, האָט זי געירשנט סײַ איר מאַמעס מוזיקאַלישן טאַלאַנט, סײַ איר טאַטנס פּאָעטישע נשמה און ליבשאַפֿט צו דער ייִדישער שפּראַך. שפּעטער האָט די משפּחה זיך אַריבערגעצויגן קיין טשערנאָוויץ, וואָס איז דעמאָלט געווען אַ טייל פֿון רומעניע (הײַנט איז עס אוקראַיִנע), און האָט געברויזט מיט ייִדישער שאַפֿערישקייט.

איר מאַמע, ליפֿשע, האָט שטאַרק ליב געהאַט צו זינגען פֿאָלקסלידער אין פֿאַרשידענע שפּראַכן, בפֿרט אין ייִדיש, און שפּעטער איז ביילציע אַליין געוואָרן אַ געניטע זינגערין פֿון די לידער.

מע האָט געשיקט ביילציען קיין ווין צו שטודירן קונסט, אָבער נאָך דעם ווי די דײַטשן האָבן אַרײַנמאַרשירט אין עסטרײַך אין 1938, האָט זי געמוזט זיך אומקערן קיין טשערנאָוויץ. אין סעפּטעמבער 1940 האָבן די סאָוועטן אַרעסטירט ביילציעס ליבן טאַטן און אים פֿאַרשיקט קיין סיביר, פֿון וואַנען ער איז קיין מאָל נישט צוריקגעקומען. טאַקע דעמאָלט האָט זי באַשלאָסן, אַז זי און איר ייִנגערער ברודער מרדכי (מאָטעלע) וועלן מוזן איבערנעמען דעם טאַטנס שליחות — צו שאַנעווען און פֿאַרשפּרייטן דעם אוצר, ייִדיש.

בלויז פֿינף חדשים שפּעטער האָט ביילציע חתונה געהאַט מיט אַ יונגן דאָקטער, יונה גאָטעסמאַן, און צוזאַמען מיט אים, מאָטעלען און דער מאַמע ליפֿשען האָבן זיי דורכגעמאַכט די מלחמה אין דעם בוקאָווינער שטעטל זוויניעטשקע און אינעם טשערנאָוויצער געטאָ.

נאָך דער מלחמה האָט ביילציע געוווינט עטלעכע יאָר אין ווין, וווּ יונה האָט געדינט ווי דער הויפּט־דאָקטער פֿון די ”די־פּי“־לאַגערן. נאָך דעם ווי זייער טאָכטער טײַבעלע איז געבוירן געוואָרן אין 1950, האָט די משפּחה זיך איבערגעצויגן קיין ניו־יאָרק, וווּ זיי האָבן געהאַט צוויי ייִנגלעך, חיים און איציק. זיי האָבן זיך באַזעצט אין בראָנקס, אַנטקעגן דער שלום־עליכם שול 21, וווּ זיי האָבן, אין איינעם מיט אַ האַלבן טוץ ייִדיש־רעדנדיקע משפּחות, געהאָלפֿן צו בויען אַ ייִדיש־רעדנדיקע קהילה אויף ביינברידזש עוועניו, וואָס מע האָט שפּעטער אָנגעהויבן רופֿן צווישן זיך ”ביינברידזשיווקע“.

ביילציע האָט געשפּילט אַ וויכטיקע ראָלע אין דער קהילה, דורכן שרײַבן קינדערלידער און פּיעסעס פֿאַר דער ייִדישער שול, און ווי אַ רעדאַקטאָר פֿונעם ”קינדער־זשורנאַל“ און ”ענגע־בענגע“ — אַ זשורנאַל פֿון ייִדישע מעשׂהלעך, באַריכטן, לידער און הומאָרעסקעס אָנגעשריבן פֿון די קינדער פֿון דער ”ביינברידזשיווקע“.

ביילציע האָט אָבער נישט בלויז געשריבן פֿאַר קינדער. אירע לידער האָט מען געדרוקט אינעם אָנגעזעענעם ליטעראַרישן זשורנאַל ”גאָלדענע קייט“ און אַנדערע ייִדישע פּובליקאַציעס, און זי האָט אַרויסגעלאָזט זעקס ביכער פּאָעזיע: ”סטעשקעס צווישן מויערן“ (1972); ”שאַריי“ (1980); ”לידער“ (1995); ”פּערפּל שלענגלט זיך דער וועג“ (2002); ”דער צוויט פֿון טעג“ (2007), און אין עלטער פֿון 92 — ”אַ ווינקל גאַנצקייט“ (2012).

הגם ס׳רובֿ פֿון אירע לידער גיבן איבער אַ בפֿירושן לעבן־אָפּטימיזם, האָט זי אויך געשריבן רירנדיקע לידער וועגן בענקשאַפֿט, וועגן חורבן, און איראָנישע קאָמענטאַרן וועגן דער אויבנויפֿיקייט און פֿאַלשקייט פֿון מענטשן. פֿון צײַט צו צײַט דערקענט מען אויך אין געוויסע לידער סימנים פֿון אַ נישט־כאַראַקטעריסטישער אַנטוישונג און פּעסימיזם. אינעם ליד, ”מײַן קינד“, למשל, וואָס זי האָט געשריבן אין 1995, אַנטפּלעקט זי אין בלויז 13 שורות אַ טיפֿע אַנטוישונג אין דעם, וואָס ס׳איז געוואָרן פֿון איר לעבנס־אַרבעט לטובֿת דער ייִדישער שפּראַך. זי קלינגט שוין אַליין נישט זיכער, צי דער מי איז געווען כּדאַי:

מײַן קינד
מײַן קינד,
די זומער־פֿײגל אַלע שױן אַװעקגעפֿלױגן.

דער הימל האָט די לאָדנס צוגעמאַכט.

זיצן מיר בײַם טיש און קלױבן קרישקעס,

װי שױן נאָך דער סעודה — און פֿאַר נאַכט.

שאָטנס — מוראדיק גרױס אױף די װענט.

מיר פֿאַרבײגן די קעפּ מיט זוכנדיקע הענט,

פּרוּװן אַ פֿונק אין אַ ברעקל געפֿינען.

מײַן קינד,

מיט אַ פֿאַרריסענעם שטערן

כ’האָב דיר די ירושה פֿאַרשריבן.

װײ, װאָס ס’איז דערפֿון געבליבן!

זײַ מיר מוחל, דיך נישט־װילנדיק גענאַרט.


הגם ביילציע האָט אין די לעצטע יאָרן זיך געראַנגלט מיט די פֿאַרשטענדלעכע שוואַכקייטן פֿונעם עלטער — צוקער־קרענק, פּראָבלעמען מיטן געדענקען — האָט זי אַפֿילו אין די נײַנציקער געקענט אַרומגיין אָן אַ גייערל, און שטאַרק הנאה געהאַט פֿון געזעלשאַפֿט, טרינקען זעקס אָדער מער טעפּלעך קאַווע אַ טאָג (שוואַרץ, אָן צוקער) און זיך טיילן מיט מיינונגען און מיט נײַעס פֿון דער ייִדיש־וועלט, משפּחה און גוטע־פֿרײַנד. איר אָפֿנהאַרציקייט, חכמה, איר שטיפֿעריש געלעכטער, און אַוודאי איר עקשנותדיקע איבערגעגעבנקייט צו דער ייִדישער שפּראַך וועט אונדז, אירע אָנהענגער איבער דער וועלט, נאָכגיין אויף לאַנגע יאָרן. זאָל זי האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן.