טבֿיה און זײַן באַשאַפֿער

Tevye and His Creator


פֿון עדי מהלאל

Published December 13, 2013, issue of January 03, 2014.

צוויי ביכער, וואָס זענען לעצטנס אַרויס, באַהאַנדלען פֿון צוויי פֿאַרשידענע קוקווינקלען, דאָס לעבן און שאַפֿונג פֿון דעם גרעסטן ייִדישן שרײַבער שלום־עליכם. דאָס ערשטע בוך איז אַ ביאָגראַפֿיע פֿונעם שרײַבער, אָנגעשריבן פֿון דזשערעמי דאובער, דער ייִדיש-פֿראָפֿעסאָר אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. דאָס בוך הייסט „די וועלטן פֿון שלום עליכם: דאָס מערקווערדיקע לעבן און נאָך-לעבן פֿון דעם מענטש וואָס האָט געשאַפֿן טבֿיה‟ (The Worlds of Sholem Aleichem: The Remarkable Life and Afterlife of the Man Who Created Tevye).

איך דאַרף בײַם אָנהייב אַנטפּלעקן, אַז אַני-הקטן האָט געדינט ווי אַ פֿאָרש-אַסיסטענט אין דעם פּראָיעקט. שווער צו גלייבן, אָבער עס רעדט זיך, אייגנטלעך, וועגן דער ערשטער ביאָגראַפֿיע, וואָס מע האָט אַמאָל געווידמעט שלום־עליכמען אין וואָסער ניט איז שפּראַך.

דאָס צווייטע בוך האָט אָנגעשריבן אַן אַנדער קאָלומביע־געלערנטער, די פּראָפֿעסאָרין פֿון זשורנאַליזם אַליסאַ סאָלאָמאָן, אַ ספּעציאַליסטקע פֿון אויפֿפֿירונג-לימודים, וואָס פֿלעגט לאַנגע יאָרן דינען ווי דער טעאַטער-קריטיקער פֿון דער ניו־יאָרקער פּובליקאַציע „ווילעדזש-ווויס‟. סאָלאָמאָנס בוך הייסט „נסים־וניפֿלאָות: אַ קולטורעלע געשיכטע פֿון ׳פֿידלער אויפֿן דאַך׳‟ (Wonder of Wonders: A Cultural History of Fiddler on the Roof), און עס פֿאָקוסירט זיך אויף דער דאָזיקער בראָדוויי מוזיקאַלישער פּיעסע, וואָס מע האָט געשאַפֿן אַן ערך 50 יאָר נאָכן טויט פֿון שלום־עליכמען. „פֿידלער‟ איז כּידוע, געווען זייער אַ פֿרײַע באַאַרבעטונג פֿון טבֿיהס געניאַלע מאָנאָלאָגן.

דאַובערס בוך זאָגט צו, ווי עס שטייט געשריבן אין זײַן טיטל, אויך צו באַשעפֿטיקן זיך מיט דעם נאָך-לעבן פֿון דעם שרײַבער; דהײַנו, עס נעמט אויך אַרײַן אין זײַנע לעצטע קאַפּיטלען די געשיכטע פֿון דעם מוזיקל „פֿידלער‟. פֿון דער אַנדערער זײַט, ווידמעט סאָלאָמאָן איר ערשטן קאַפּיטל דעם מחבר — שלום־עליכם, בפֿרט צו זײַן ביטערן נסיון שפּעט אין זײַן לעבן צו ווערן אַ דערפֿאָלגרײַכער דראַמאַטורג אויף די ניו-יאָרקער ייִדישע טעאַטער-בינעס.

אין אָט די צוויי פּונקטן, דאַובערס לעצטן קאַפּיטל און סאָלאָמאָנס ערשטן, טרעפֿן זיך די צוויי מחברים, וואָס שײך זייערע טעמעס און פֿאָרש-אינטערעסן. ביידע האָבן זיי זיך לעצטנס פּנים-אל-פּנים געטראָפֿן אויף אַ בשותּפֿותדיקן אָוונט אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט, צו פֿירן אַ געשפּרעך צווישן זיך וועגן זייערע ביכער, וועגן טבֿיה, די אַמעריקאַנער ייִדן, וכדומה. אָנצופֿירן מיט דער דיסקוסיע האָט אויף זיך גענומען די זשורנאַליסטקע פֿונעם זשורנאַל „טאַבלעט‟, אַלאַנאַ ניוהאַוס. דער אָוונט גופֿא האָט געטראָגן דעם נאָמען „פֿון דעם שטעטל צום גרויסן ווײַסן וועג‟ (From the Shtetl to the Great White Way).

דער מוזיקל „פֿידלער אויפֿן דאַך‟ איז צום ערשטן מאָל געוויזן געוואָרן אין 1964 אויף בראָדוויי, און זינט דעמאָלט איז עס געוואָרן סײַ אַ ייִדישע, סײַ אַן אוניווערסאַלע סענסאַציע. סאָלאָמאָן אַרגומענטירט, אַז „אין די 1960קער יאָרן, האָט Fiddler on the Roof געדינט ווי אַ מאָטאָר פֿון דער ייִדישער קולטוראַציע אין אַמעריקע. פֿאַר דעם קומענדיקן דור אַסימילירטע ייִדן, איז עס געוואָרן אַן אָרון פֿון ייִדישקייט אַליין. און פֿאַר דעם קומענדיקן דור, איז עס נאָך געוואָרן אַ טייל פֿון אַ פֿילטײַטשיקער ירושה, וואָס איז בנימצא ווי אַ קוואַל פֿון ווײַטערדיקע אויספֿאָרשונגען פֿאַר די, וועלכע ווילן נאָכפֿאָלגן טבֿיהן אין זײַנע וואַנדערונגען.‟ (ז’ 355).

ביידע מחברים האָבן אויף יענעם אָוונט מסכּים געווען, אַז שלום־עליכם דער שרײַבער וואָלט געווען זייער צופֿרידן פֿון „דער פֿידלער אויפֿן דאַך‟, נישט געקוקט אויף דער פֿרײַער האַנט פֿון די באַאַרבעטער. „ער וואָלט בפֿרט געווען זייער צופֿרידן, אַז עס האָט געמאַכט אַזוי פֿיל געלט‟, האָט סאָלאָמאָן צוגעגעבן, נעמענדיק אין באַטראַכט שלום־עליכמס אייגענע אַמביציע, אָבער אָן דערפֿאָלג, צו געווינען גרויסע פּראָפֿיטן פֿון זײַנע טעאַטער־טעטיקייטן. די צוויי מחברים האָבן אויך זיך באַצויגן צו דער פֿראַגע, צי טבֿיה איז אַ דיאַלעקטיש ווערק. די דיאַלעקטיק, האָבן זיי געענטפֿערט, געפֿינט זיך אין דער באַציִונג כּלפּי דער צײַט: „טבֿיה‟ נעמט אין זיך אַרײַן אי די צוציִעוודיקע כּוחות, אי די אָפּוואַרפֿנדיקע כּוחות כּלפּי די מאָדערנע אידעען און רעאַליטעט.

ענטפֿערנדיק אויף איינער פֿון די געשטעלטע פֿראַגעס, האָט דאַובער באַשטימט, אַז די געשטאַלטן אין טבֿיה זענען נישט צופֿעליק ייִדישע, נאָר — טיף ייִדישע געשטאַלטן. און דווקא פֿון זייער טיפֿער אייגנאַרטיקייט און געהעריקייט צו דער ספּעציפֿישער גרופּע, קען מען שעפּן דעם אוניווערסאַלן פֿאַרשטאַנד פֿון זייערע לעבנס און טעטיקייטן.

דאַובער עפֿנט זײַן בוך דווקא מיט בײַשפּילן, וואָס ווײַזן אָן, ווי מע מוז אין אַמעריקע תּמיד פֿאַרבינדן שלום־עליכם דעם שרײַבער מיט זײַן געשטאַלט טבֿיה, ווי זיי וואָלטן ביידע געווען צוויי אומצעשיידלעכע טיפּן. שטרעבט דאַובער נאַטירלעך מיט זײַן בוך צו פֿאַרברייטערן און צו פֿאַרפּינקטלעכן די השׂגה „שלום־עליכם‟ אין אַמעריקע, און אפֿשר בפֿרט — בײַ די אַמעריקאַנער ייִדן.

דאַובערס בוך איז אַרויס ווי אַ טייל פֿון אַ סעריע ביכער מיטן נאָמען „ייִדישע באַגעגענישן” (Jewish Encounters) פֿונעם „שאָקען‟־פֿאַרלאַג בשותּפֿות מיט „נעקסטבוק‟; אַ פּראָיעקט, וואָס זײַן ציל איז „צו פּראָטעזשירן ייִדישע ליטעראַטור, קולטור און געדאַנקען‟. ווײַטער זאָגן זיי צו אַרויסצוגעבן די ביאָגראַפֿיעס פֿון אַבֿרהם אָבֿינו, משה רבנו, יהודה המכּבי, זיגמונד פֿרויד, מנחם בעגין, און אַפֿילו אַ בוך וועגן ביראָבידזשאַן! איז עס טאַקע שיין, וואָס דעם גרעסטן ייִדישן מחבר גיט מען דאָרט אָפּ דעם אויבנאָן.