אין קלאַנגען־נעץ פֿון „אַפּאָקריפֿן‟

A “Sound-Net” of Apocrypha

פֿון דובֿ־בער קערלער

Published June 13, 2014, issue of July 04, 2014.

(די 3 טע זײַט פֿון 3)

און אַז מע דערמאָנט שוין גראַמען…

גראָד מיט אַ פּאָר טעג פֿריִער איז מיר אויסגעקומען צו הערן אַ ייִדישן אינטערוויו מיט שמואל־יוסף עגנון פֿון 1966. אויף דער פֿראַגע, צי ער האָט אָנגעהויבן שרײַבן אויף ייִדיש, האָט דער גרויסער העברעיִשער שרײַבער געענטפֿערט: „אָנגעהויבן האָב איך צו שרײַבן אויף לשון־קודש, אַז איך בין געווען אַלט 5 יאָר. און איך געדענק נאָך אַפֿילו די שירות [לויטן גאַליציִאַנער־ייִדישן אַרויסרייד קאָן אויך מיינען „שורות‟], וואָס איך האָב געזאָגט. אָבער איך האָב נאָך נישט געוווּסט אַז [= צי] דאָס איז אַ שיר, אָדער אַ גראַם.‟ דאָס ערשטע געדרוקטע ווערק זײַנס איז טאַקע געווען אויף ייִדיש (און דווקא מיט אַ פּאָעמע וועגן יוסף דעלאַ ריינאַ). אָבער אויסער דער פּסיכאָלאָגיש שטאַרק טשיקאַווער „טיף־קינדערישער דערמאָנונג אויף דער עלטער‟, איז דאָ גאָר אינטערעסאַנט דער, אַפּנים, קלאָרער אונטערשייד, וואָס עגנון האָט געמאַכט צווישן „אַ שיר‟ און „אַ גראַם‟ (אויף העברעיִש מסתּם: „שיר‟ און „חרוז‟).

אַ מעגלעכע דערקלערונג וואָלט געקאָנט זײַן, אַז „שיר‟ איז די תּנ”כישע פּאָעזיע מיט איר אייגענער סעמאַנטיש־ריטמישער אייגנשאַפֿט (ווי „שיר מזמור‟, „שיר השירים‟, אינגאַנצן אָן גראַמען, פֿאַרשטייט זיך) בשעת־ווען אַ „גראַם‟ האָט שוין צו טאָן מיטן פּאָסט־ביבלישן מיטל־עלטער, ווען דער ארץ־יִשׂראלדיקער פּייטן יניי (לייען: יאַנאַי) האָט צום ערשטן מאָל אײַנגעפֿירט, אינעם 7טן יאָרהונדערט, גראַמען אין העברעיִשע פּיִוּטים און, אַפּנים, אויך אין פּראָזע (בעסער געזאָגט: אין דער געגראַמטער פּראָזע).

באָריס סאַנדלערס לידער — סײַ די שירים, סײַ די גראַמען — זײַנען אָבער ניט קיין פּאָעטיש ריטמיזירטע, אָדער געגראַמטע פּראָזע. ס’איז בפֿירוש — פּאָעזיִע.

פֿרעגט זיך, אָבער, ווידער אַ מאָל די פֿראַגע, צי זאָל מען אים באַטראַכטן ווי אַ פּראָזע־שרײַבער, צי ווי אַ פּאָעט?

געוויינטלעך, איז צווישן די צוויי גרויסע צעכן פֿון ליטעראַרישער שעפֿערישקייט — פּראָזע און פּאָעזיע — פֿאַראַן אַ בפֿירושע פּראָפֿעסיִאָנעלע מחיצה. געציילטע זײַנען גלײַכמאָסיק שעפֿעריש אין ביידע צעכן, הגם, סײַ אין דער ייִדישער ליטעראַטור, סײַ אין דער וועלט־ליטעראַטור, פֿעלן ניט אויס דיכטער, וואָס האָבן אויך געשאַפֿן גלענצנדיקע פּראָזע־ווערק (מאַנגער, גלאַטשטיין און סוצקעווער קומען גלײַך אויפֿן זינען), אָדער פּראָזאַיִקער, וואָס האָבן ניט ווייניק און אָפֿט דערפֿאָלגרײַך „געזינדיקט מיט דער פּאָעטישער לירע‟ (ווי אַשטייגער, זלמן שניאור און י. ל. פּרץ, וועלכער האָט זיך אַליין משמעות פֿריִער־פאַר־אַלץ געהאַלטן פֿאַר אַ דיכטער).

צווישן די, וואָס האָבן געשאַפֿן, אַזוי צו זאָגן, אויף ביידע פֿראָנטן, געפֿינען זיך אַ ריי בולטע מײַסטערס אונדזערע, ווי אַבֿרהם רייזען, אַלטער קאַציזנע, זוסמאַן סעגאַלאָוויטש, און אין פֿאַרשידענע תּקופֿות פֿון זײַן שאַפֿן — אויך חיים גראַדע. אָבער די דערמאָנטע מחיצה צווישן פּראָזע און פּאָעזיע טוט, געוויינטלעך, שאַרף צעטיילן די שרײַבער לויט זייער אָנגעהעריקייט צו דעם אָדער יענעם צעך.

אין דער סאָוועטישער ייִדישער ליטעראַטור איז, מיט געוויסע אויסנאַמען, געווען אויך אַזוי. דעם נסתּרס פּאָעטישע ווערק פֿון זײַנע פֿריִערע יאָרן און פּרץ מאַרקישעס ראָמאַנען און דערציילונגען, האָבן ניט געענדערט דעם אַלגעמיינעם אײַנשטעל, אַז דער ערשטער איז אַ פּראָזע־מײַסטער בעת דער אַנדערער — אַ פּאָעט.

להיפּוך צו די אַלע דערמאָנטע, קאָן מען נישט באָריס סאַנדלערן — אים צו לאַנגע, געזונטע, שעפֿערישע יאָר! — אַזוי פּשוט־און־פּראָסט קאַטעגאָריזירן. כּל־זמן דער שעפֿער שאַפֿט און זײַן אַרבעט בלײַבט ניט־פֿאַרענדיקט, איז די טירחה פֿעסטצושטעלן, צי ער איז אַ דיכטער, אָדער אַ פּראָזאַיִקער, אַ קינאָ־סצענאַריסט, אָדער אַ קינאָ־רעזשיסאָר למעשׂה אַ פֿריצײַטיקער און אַ לעכערלעכער צײַטפֿאַרטרײַב.

ווילט זיך דעריבער שליסן מיט אַ האַרציקן ייִשר־כּוח צום דערשײַנען פֿון דעם נײַעם, שטאַרק געראָטענעם לידערבוך זײַנעם און ווינטשן ווײַטערדיקע גאָט־געבענטשטע שעפֿערישקייט ביז 120 — אי באָריס סאַנדלער דעם אָנערקענטן פּראָזע־מײַסטער, אי באריס סאַנדלער — דעם באַגאַבטן און אינטערעסאַנטן פּאָעט!