ניסים פֿון אַ פּאַרטיזאַנערקע

Miracles of a Jewish Partisan Girl

חיהלע פּאַלעווסקי
חיהלע פּאַלעווסקי

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

Published July 10, 2014, issue of August 01, 2014.

הירש גליקס ליד, „שטיל, די נאַכט איז אויסגעשטערנט‟ דערציילט וועגן אַ מיידל מיט אַ פּעלצל און אַ בערעט, וועלכע צילט מיט איר פּיסטויל אין אַן אויטאָ, פֿול מיט וואָפֿן, און טרעפֿט מיט איין קויל. זיצנדיק מיט חיהלע פּאַלעווסקי אין איר דירה אין בראָנקס, פּרוּוו איך זיך אויסמאָלן, ווי אָט די היימישע, וואַרעמע פֿרוי אין די 90ער, וועלכע רעדט מיך אײַן צו עסן נאָך אַ קיכעלע, האָט, ווי גליקס העלדין, אַ מאָל אַרויסגעקראָגן געווער פֿאַר די פּאַרטיזאַנער אין וואַלד, און ווי איר גרופּע איז איין מאָל אַזוי שטאַרק באַשאָסן געוואָרן, אַז אַ קויל האָט איר ממש אַראָפּגעשאָסן דאָס היטל פֿון קאָפּ.

אַפֿילו חיהלען איז שווער צו גלייבן, אַז זי — „בטבֿע אַ צוריקגעהאַלטענע‟ — האָט אַ מאָל געקעמפֿט קעגן די נאַציס. געבוירן איז זי אינעם שטעטל סווענציאַן, בײַ עליע־לייב און מלכּה פּאָרוס — געבילדעטע ייִדן, וועלכע האָבן געקענט פּערפֿעקט רוסיש און דײַטש. דאָס פּאָרפֿאָלק האָט געהאַט פֿיר טעכטער, און צוויי זין.

ביידע ייִנגלעך זענען געווען ייִנגער פֿון חיהלען. איידער זיי זענען געבוירן געוואָרן, האָט זיך דאָס קליינע חיהלען אויסגעדאַכט, אַז דער טאַטע איז געווען אַנטוישט דערמיט, וואָס ער האָט נישט קיין קדיש. „מסתּמא האָסטו מיך געוואָלט אַוועקוואַרפֿן, ווען איך בין געבוירן געוואָרן,‟ האָט דאָס קליינע חיהלע איין מאָל געזאָגט.

„חייקעלע קײַקעלע!‟ האָט ער איר געענטפֿערט מיט אַ וואַרעמען שמייכל. „ווײַזט אויס, ס׳איז געווען באַשערט, אַז איך זאָל האָבן אַ טאָכטער.‟ ער האָט זיך אָבער שטאַרק דערפֿרייט, ווען ס׳זענען אים, סוף־כּל־סוף, אויך באַשערט געוואָרן צו האָבן צוויי ייִנגלעך.

חיהלע (לינקס) מיט איר שוועסטער, בראָניע, און ברודער, איציק
חיהלע (לינקס) מיט איר שוועסטער, בראָניע, און ברודער, איציק

כאָטש אין הויז האָט מען גערעדט בלויז ייִדיש, האָבן אירע טאַטע־מאַמע געשיקט זי און איר שוועסטער אין אַ פּוילישער שול, ווײַל אין דער פּוילישער גימזאַזיע האָט מען בלויז אָנגענומען די תּלמידים, וואָס קענען גוט פּויליש. חיהלעס פֿליסיק פּויליש־רעדן און גאָלדענע לאָקן האָבן מסתּמא געהאָלפֿן זי ראַטעווען בעת דער נאַצי־תּקופֿה.

„שוין ווי אַ יונג מיידל האָב איך שטאַרק ליב געהאַט די נאַטור,‟ האָט חיהלע געזאָגט. „אין שטעטל איז געווען אַ טײַכעלע, און איבערן בריק, זענען געווען לאָנקעס, פֿול מיט נאַסוטרציעס, ליליעס און רויזן. פֿלעג איך זיך דאָרט אַוועקלייגן אויף אַ קאָץ, שטודירן און לייענען ביכער.‟

דאָס אידילישע לעבן האָט זיך אָבער איבערגעריסן, ווען מע האָט אין 1941 איבערגעפֿירט ס׳רובֿ פֿון די ייִדן פֿון סווענציאַן אינעם לאַגער פּאָליגאַן. אַ דאַנק אַ נאָענטן פֿרײַנד פֿון דער משפּחה, האָט מען די פּאָרוס־משפּחה געשיקט צו דער אַרבעט ווי וואָליק־מאַכער, און דערבײַ — אויף דערווײַל — האָבן זיי אויסגעמיטן דעם ערגסטן גורל.