קונסט און קולטור

פֿוקסן אין ביראָרבידזשאַן

Foxes in Birobidzhan

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

בשעתּו פֿלעגט די טעמע פֿון ביראָבידשזאַן רײצן דעם שעפֿערישן כּוח־הדמיון פֿון די לינק־געשטימטע ייִדישע שרײַבער און קינסטלער איבער דער װעלט. אָבער שױן לאַנג װי דער דאָזיקער פּראָיעקט איז אַװעק אין דער אײביקײט, און לעצטנס איז דער ביראָבידזשאַנער חלום אױף אַ מערקװירדיקן אופֿן אױפֿגעװעקט געװאָרן אין די װערק פֿונעם קינסטלער װיקטאָר פּיװאָװאַראָװ. אין די 1970ער יאָרן האָט ער געהערט צו דער גרופּע פֿון מאָסקװער קאָנצעפּטואַליסטן, און זינט 1982 װױנט ער אין פּראָג. זײַן אױסשטעלונג אינעם מאָסקװער מוזײ פֿאַר אָריענטאַלישער קונסט באַקענט דעם רוסישן עולם מיט זײַנע נײַע װערק.

אין די סאָװעטישע צײַטן איז קאָנצעפּטואַליזם געװען אַ ריכטונג, װאָס האָט זיך קריטיש אַנקעגנגעשטעלט דער אָפֿיציעלער שיטה פֿונעם סאָציאַליסטישן רעאַליזם. דער דאָזיקער פּראָטעסט איז שױן לאַנג געװאָרן אַ טײל פֿון דער געשיכטע, און אין די נײַע װערק פֿון די אַמאָליקע עסטעטישע דיסידענטן פֿילן זיך בולטע נאָסטאַלגישע נאָטעס. אין משך פֿון יאָרן האָט פּיװאָװאַראָװ אױסגעאַרבעט אַן אײגנאַרטיקע סימבאָלישע שפּראַך פֿאַר אױסדריקן זײַנע געפֿילן און געדאַנקען װעגן דער אַרומיקער װעלט. די באַליבטע פֿיגורן אױף זײַנע בילדער זײַנען פֿוקסן. ער האָט געשאַפֿן צװײ גראַפֿישע סעריעס װעגן פֿוקסן מיט אַ ייִדישן טעם, װאָס ער האָט באַטיטלט אױף רוסיש און העברעיִש: „שועלים קדושים‟ [„הייליקע פֿוקסן‟] און „חגים‟.

אױף יעדן בילד איז פֿאָרגעשטעלט אַ פֿוקס־געשטאַלט אױף אַ סימבאָלישן הינטערגרונט, באַזאָרגט מיט אַן אױפֿשריפֿט, װאָס דערקלערט דעם זין פֿון דעם אימאַזש. װען מען גײט אַריבער פֿון אײן בילד צו דעם אַנדערן, װערט מען אַלץ טיפֿער פֿאַרטאָן אין דעם קינסטלערס פֿאַנטאַזיע. די „הײליקע פֿוקסן‟ זײַנען פֿאָרגעשטעלט װי סגולות, װאָס פֿאַרהיטן פֿון פֿאַרשידענע צרות און מפּלות: „אַ היטערין פֿון די פֿאַרבלאָנדזשעטע‟ אָדער „אַ היטערין פֿון קינסטלער און דיכטער‟. פּיװאָװאַראָװ דערקלערט: „היות װי עס גײט װעגן הײליקע פֿוקסן, דאַרף מען זײ מאָלן װי מען מאָלט די הײליקע אױף די איקאָנעס, לױט אַ געװיסן קאַנאָן‟. דער אױבן פֿונעם בילד שטעלט פֿאָר רוחניות, בעת דער אונטערשטער טײל איז דאָס מלכות פֿונעם טױט; און דער מענטש שטײט אין דער מיט, כּלומרשט בין טובֿ ורע.

פּיװאָװאַראָװ דערמאָנט זיך, אַז צום ערשטן מאָל האָט ער דערזען אַ לעבעדיקן פֿוקס װי אַ קינד אין דער עװאַקואַציע װינטערצײַט, בעת דער מלחמה. דער פֿוקס איז געלאָפֿן נאָך דעם שליטן, אין װעלכן ער איז געפֿאָרן מיט דער מאַמען און געפֿירט פֿריש־געבאַקענעם ברױט אין אַ דאָרף. זינט דעמאָלט האָט ער אַ סך געטראַכט װעגן דעם סימבאָלישן זין פֿון דער דאָזיקער געשטאַלט אין פֿאַרשידענע קולטורן, און באַשלאָסן, אַז דער פֿוקס געהערט צו די טיף־אײַנגעװאָרצלטע אַרכעטיפּן, װאָס לעבן אינעם קאָלעקטיװן זכּרון פֿון פֿאַרשידענע פֿעלקער. „דעם דאָזיקן זכּרון רופֿן מיר אינטויִציע‟, זאָגט ער אין אַן אינטערװיו.

די פֿוקס־געשטאַלט פֿאַרנעמט אַ חשובֿ אָרט אין די אָריענטאַלישע קולטורן, בפֿרט אין דער כינעזישער. פֿון דער דאָזיקער קרובֿהשאַפֿט איז אױסגעװאַקסן די אַסאָציאַציע פֿון פֿוקסן מיט ביראָבידזשאַן, װאָס ליגט בײַ דער רוסיש־כינעזישער גרענעץ. ייִדיש איז פֿאַר פּיװאָװאַראָװ פֿאַרבונדן מיט דער פֿיגור פֿונעם ייִדישן דיכטער שיקע דריז, מיט װעמען ער איז געװען גוט באַקאַנט. װי אַנדערע מאָסקװער קאָנצעפּטואַליסטן, האָט פּיװאָװאַראָװ פֿאַרדינט בײַם אילוסטרירן קינדער־ביכער, װײַל די סאָװעטישע צענזור איז געװען מער טאָלעראַנט צו פֿאַנטאַזיע אין דער ליטעראַטור פֿאַר קינדער אײדער פֿאַר די דערװאַקסענע. „דריז איז געװען אַ דיכטער פֿונעם טױזנט־יעריקן ייִדישן אומעט‟, זאָגט פּיװאָװאַראָװ. אָבער זײַנע פֿוקסן זײַנען ניט אומעטיק, „זײער פֿילאָסאָפֿיע איז אַ פֿרײלעכע‟, דערקלערט דער קינסטלער.

די סעריע „חגים‟ שטעלט מיט זיך פֿאָר אױסגעטראַכטע יום־טובֿים, װאָס װערן געפּראַװעט מיט די ביראָבידזשאַנער פֿוקסן. דאָס איז אַ געמיש פֿון סאָװעטישע, ייִדישע און גאָר פֿאַנטאַסטישע מינהגים. דער סאַמע ערשטער יום־טובֿ הײסט „חג העננים‟, „דער יום־טובֿ פֿון װאָלקנס‟. דער אױפֿשריפֿט דערקלערט: „לױט דער לעגענדע, װען די ערשטע איבערװאַנדלער זײַנען אַראָפּ פֿון דער באַן אױף דער סטאַנציע ׳טיכאָנקאַיאַ׳ [דער אַלטער נאָמען פֿון ביראָבידזשאַן], האָט אױף זײ זיך אַראָפּגעלאָזט אַ װאָלקן. דער דאָזיקער פֿײַערלעכער טאָג װערט אָפּגעמערקט װי ׳דער יום־טובֿ פֿון אַלע הײליקע פֿוקסן׳. בעת דער סעודה לײענט מען דעם תּנ״ך, די בודיסטישע ׳סוטרע פֿון פּחדים און ספֿקות׳, װי אױך מעשׂיות װעגן פֿוקסן. מען עסט ציבל־זופּ מיט מצות, קלאָפּסן מיט קנאָבל און קאַשע, און עפּל־פּיראָג.‟

אױף אַזאַ שטײגער שאַפֿט פּיװאָװאַראָװ אַ גאַנצן לוח: „יום־טובֿ פֿון פֿאַרשנײטע שטיבלעך‟, „יום־טובֿ פֿון באַרירונג‟, „יום־טובֿ פֿון לאַכנדיקע פֿוקסן‟. אױף דעם 18טן אױגוסט פֿאַלט דער „חג המתת חסד‟, װען „אַלע, װאָס װילן, קאָנען אַװעקגײן פֿונעם לעבן‟. עס איז ניט קלאָר, צי דער קינטסלטער האָט דאָ טאַקע אין זינען אַ רמז אױף דעם 12טן אױגוסט, װען די סאָװעטישע מלוכה האָט דערהרגעט די בעסטע סאָװעטישע ייִדישע ליטעראַטן. אָבער װי עס זאָל ניט זײַן, שאַפֿט פּיװאָװאַראָװ אַן אײגנאַרטיקע פֿאַרכּישופֿטע װעלט פֿאַר זיך, װוּ ייִדישע מאָטיװן װערן איבערגעפֿלאָכטן מיט אָריענטאַלישע, און די סאָװעטישע װירקלעכקײט װערט נעלם אונטער דעם דיקן שלײער פֿון קינסטלערישער פֿאַנטאַזיע.