פּובליציסטיק

אַ פּראָבלעם פֿון ייִדישע מוזייען

A Problem with Jewish Museums

פֿון „פֿאָרווערטס‟־רעדאַקציע

אינעם באַקאַנטן ייִדישן זשורנאַל „מאָזאַיִק” איז נישט לאַנג צוריק דערשינען אַ קריטישער אַרטיקל מיטן נאָמען „די פּראָבלעם מיט ייִדישע מוזייען”. דער מחבר, עדוואַרד ראָטשטיין, טענהט, אַז אין פֿאַרגלײַך מיט די אינדענטיטעט־אויסשטעלונגען פֿון אַנדערע עטנישע און רעליגיעזע גרופּעס, וואָס רעפּרעזענטירן אַ לעבעדיקע קולטור, זעט אויס אַ טיפּישער ייִדישער מוזיי ווי אַ „מאָרג”.

במשך פֿון די לעצטע 10 יאָר, האָט ראָטשטיין פֿאַרעפֿנטלעכט אַרטיקלען וועגן כּלערליי מוזייען אין דער אַמעריקאַנער פּרעסע, אַרײַנגערעכנט אַזעלכע חשובֿע אויסגאַבעס, ווי „ניו־יאָרק טײַמס‟ און „וואָל־סטריט זשורנאַל‟. אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן זענען פֿאַראַן אַ סך טשיקאַווע ערטער, ווי עס זענען אויסגעשטעלט נעאָן־רעקלאַמעס, קאַווע־קערנדלעך, וואָס די קאָנפֿעדעראַציע־סאָלדאַטן האָבן באַקומען בעת דער בירגערקריג, באַלזאַמירטע קעץ און שטיקלעך הויט פֿון באַרימטע פּערזענלעכקייטן. נאָכן באַזוכן אַ סך אַזעלכע ערטער, האָט דער זשורנאַליסט באַשלאָסן, אַז די ייִדישע מוזייען שטעלן מיט זיך פֿאָר אַן אויסטערלישן יוצא־דופֿן.

ראָטשטיין באַמערקט, אַז די ערשטע גרויסע מוזייען אין דער וועלט זענען געשאַפֿן געוואָרן אינעם 18טן און 19טן יאָרהונדערט ווי ענציקלאָפּעדישע אוצרות פֿון כּלערליי היסטאָרישע און קינסטלערישע חפֿצים. אויף אַזאַ שטייגער זענען געשאַפֿן געוואָרן דער פּאַריזער „לוּוור‟, דער פּעטערבורגער „ערמיטאַזש‟ און דער בריטישער מוזיי אין לאָנדאָן. אין אַ געוויסער מאָס, רעפּרעזענטירן אַזעלכע גרויסע זאַמלונגען די מלוכישע מאַכט, וואָס האָט געקאָנט ווײַזן איר כּוח; בלויז אַ מעכטיקע סיסטעם איז מסוגל צונויפֿצושטעלן אַזעלכע ריזיקע זאַמלונגען. אין דער זעלבער צײַט, שפּיגלען זיך אין די אַלטע מוזייען אָפּ די ווערטן פֿון דער אייראָפּעיִשער השׂכּלה — די „אויפֿקלערונג‟־תּקופֿה.

אַנשטאָט צו ווײַזן פֿאַרשיידענע אָביעקטן פֿון אַרום דער וועלט, פֿאָקוסירן זיך די ייִדישע מוזייען אויף דער באַזונדערקייט פֿון ייִדן. די השׂכּלה ווערט אין דער ייִדישער פּערספּעקטיוו באַטראַכט נישט ווי אַן אַלגעמיינע אויפֿקלערונג־באַוועגונג, נאָר ווי אַ פּרוּוו צו פֿאַרשטיין, ווי אַזוי מע קאָן זיך עמאַנסיפּירן אין דער אייראָפּעיִשער געזעלשאַפֿט און קולטור, בלײַבנדיק אַ ייִד. דער גרעסטער חילוק צווישן די ייִדישע און אַנדערע מוזייען באַשטייט אָבער אינעם שטעלן דעם אַקצענט אויף דער טעמע פֿון טויט און חורבן. ווען אַנדערע נאַציאָנאַלע מוזייען שטאָלצירן מיט דער לאַנג־דורותדיקער אַנטוויקלונג פֿון לעבעדיקע פֿעלקער, זענען די ייִדישע מוזייען דורכגעזאַפּט מיט דער הזכּרה פֿונעם פֿאַרלוירענעם און פֿאַרטיליקטן אַמאָל.

אַפֿילו ווען די ייִדישע תּשמישי־קדושה ווערן אויסגעשטעלט אין אַ מוזיי, דערקלערט דער מחבר פֿונעם אַרטיקל, דערמאָנען זיי גיכער אין די אוראַלטע חפֿצים פֿון די פֿאַרשוווּנדענע אַמעריקאַנער אינדיאַנער. אַ האָלענדישער פּאָרטרעט פֿונעם 17טן יאָרהונדערט איז אַ באַווײַז, אַז די האָלענדישע קולטור בליט שוין 400 יאָר. להיפּוך, ווען אַ טלית צי אַ ספֿר־תּורה ליגט אין אַ מוזיי, זעט עס אויס ווי אויסגעריסן פֿון אַ שיל און אומנאַטירלעך פֿאַרוואַנדלט אין אַ טויטן מוזיי־עקספּאָנאַט.

אין פֿאַרגלײַך מיט די טראַדיציאָנעלע אייראָ־צענטרישע מוזייען, טראָגן אַ סך אויסשטעלונגען אין אַמעריקע אַ טאָפּלטן נאָמען, רעפּרעזענטירנדיק די יאַפּאַניש־אַמעריקאַנער, שפּאַניש־אַמעריקאַנער אָדער כינעזיש־אַמעריקאַנער קולטור. וואָס זשע זעט מען אין אַ טיפּישן ייִדיש־אַמעריקאַנער מוזיי? אַנשטאָט אַנדערשקייט און אייגנאַרטיקייט, טענהט ראָטשטיין, ווערט כּסדר געוויזן, ווי די גערודפֿטע ייִדן זענען אָנגעקומען קיין אַמעריקע און האָבן זיך אַדאַפּטירט און אַסימילירט, פֿאַרלירנדיק זייער אָריגינעלקייט, ווערנדיק עכטע אַמעריקאַנער. דער מחבר גיט צו, אַז אָפֿטמאָל לויבן די מוזייען די „גאָלדענע מדינה‟ און דערציילן, ווי אַזוי אינעם נײַעם לאַנד האָבן די אַלטמאָדישע ייִדן פֿון דער אַלטער וועלט מיט דערפֿאָלג פֿאַרלוירן זייער קולטור און אַפֿילו זעלבסט־אידענטיפֿיקאַציע.

אַ פּילקע, מיט וועלכער אַ ייִדיש־שטאַמיקער ספּאָרטלער האָט געוווּנען אַ פֿאַרמעסט און ווערט צוליב דים אויסגעשטעלט מיט שטאָלץ, האָט גאָרנישט צו טאָן מיט ייִדישקייט. ווען מע באַזוכט אַן אַמעריקאַנער ייִדישן מוזיי, מאַכט זיך כּסדר אַן אײַנדרוק, אַז די ייִדישע אידענטיפֿיקאַציע איז בלויז אַ פֿאָרמעלע אָנגעהעריקייט צו עפּעס אַ היסטאָרישער גרופּע, וועלכע איז אָנגעקומען אויפֿן נײַעם קאָנטינענט און איז גליקלעך פֿאַרשוווּנדן געוואָרן אינעם „אַמעריקאַנער חלום‟.

ראָטשטיין האַלט, אַז די ייִדישע מוזייען אין אייראָפּע און ישׂראל האָבן אויך אַן אויסטערלישן טעם, ווײַל דער כּסדרדיקער אַקצענט אויפֿן חורבן שאַפֿט אַן אײַנדרוק, אַז די אַמאָליקע ייִדישע קולטור איז טויט. נאָך זײַן קריטיק, ברענגט ער אָבער אויך געראָטענע בײַשפּילן, וואָס האָבן, ווי ער מיינט, גובֿר געווען די דערמאָנטע פּראָבלעמען. צווישן אַ צאָל אויסשטעלונגען אין אַמעריקע דערמאָנט ער, אַז דווקא אין מיזרח־אייראָפּע, וווּ עס וווינען הײַנט בלויז אַ קליינע צאָל ייִדן, פֿאָקוסירן זיך די אָרטיקע ייִדישע מוזייען אויף דער היסטאָרישער מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישקייט. הגם דער גײַסט פֿון טויט און צעשטערונג, צוליב באַקאַנטע סיבות, איז דאָרטן אויך פֿאַראַן, דערציילן די דאָרטיקע עקספּאָנאַטן וועגן אַ רײַכער און קאָנקרעטער קולטור און טראַדיציע.