פֿון תּחום־המושבֿ ביז ברוקלין

From the Pale of Settlement to Brooklyn

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published April 15, 2016, issue of May 13, 2016.

מיט העכער הונדערט יאָר צוריק האָט שמעון דובנאָװ געשריבן: „אַן עטנאָגראַף איז אױך אַ היסטאָריקער. דער אײנציקער חילוק איז, װאָס די היסטאָריקער פֿאָרשן דעם לאַנג־פֿאַרגאַנגענעם עּבֿר, בעת די עטנאָגראַפֿן פֿאָרשן דעם נאָענטן עבֿר און דעם איצט, װאָס בײדע װעלן זײ מיט דער צײַט װערן אַן ענין פֿון דער געשיכטע.‟

די דאָזיקע װערטער, װאָס פּראָפֿעסאָר דזשעפֿרי װײַדלינגער, דער רעדאַקטאָר פֿונעם זאַמלבוך „גײענדיק צו דעם פֿאָלק‟, ציטירט אין דער הקדמה, פֿאַרסך־הכּלען דעם עצם פֿונעם נײַעם קאָלעקטיװן אױפֿטו פֿון עטנאָגראַפֿן, היסטאָריקער און ליטעראַטור־פֿאָרשער.

דער ערשטער אָפּטײל פֿונעם זאַמלבוך איז כּולל אַכט קאַפּיטלען, װוּ עס ווערט באַהאַנדלט די געשיכטע פֿונעם „עטנאָגראַפֿישן אימפּעט‟ אין די ייִדישע פֿאָרשונגען. נאַטירלעך, אַז די צענטראַלע פֿיגור איז דאָ ש. אַנ־סקי. נתניאל דײַטש באַטראַכט אַנ־סקיס אײגענע פּאָזיציע לגבי זײַן עטנאָגראַפֿישן „אָביעקט‟, דעם ייִדישן עמך. צו יענער צײַט האָט זיך אַנ־סקי שױן דערװײַטערט פֿון פֿרומקײט און אַפֿילו פֿאַרגעסן אײניקע מינהגים. אָבער בעת זײַנע עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציעס אין אוקראַיִנע האָט ער צומאָל געדאַרפֿט מאַכן אַן אָנשטעל, אַז ער איז אַ פֿרומער ייִד, כּדי צו געװינען צוטרױ בײַ די שטעטלדיקע ייִדן. די דאָזיקע פּאָזיציע צװישן דעם אײגענעם און דעם פֿרעמדן איז ענלעך צו די הײַנטיקע פֿאָרשער אין אינדיע און אַפֿריקע, װאָס קערן זיך צוריק צו זײערע אײגענע פֿעלקער נאָך דעם, װי זײ האָבן פֿאַרבראַכט יאָרן אין אײראָפּע אָדער אַמעריקע.

גאַנץ אַנדערש האָט פֿאַרשטאַנען די אױפֿגאַבע פֿון דער ייִדישער עטנאָגראַפֿיע לעװ שטערנבערג. פֿאַר אים, דערקלערט סערגײ קאַן, איז דער עיקר פֿון דער ייִדישער עטנאָגראַפֿיע געװען צו פֿאָרשן דעם הײַנט, און ניט דעם נעכטן. שטערנבערגס אינטערעס איז געלעגן אין ראַדיקאַלע בײַטן פֿונעם ייִדישן שטײגער, ניט אין זײַן המשכדיקײט. און כאָטש זײ בײדע, אי אַנ־סקי אי שטערנבערג, זײַנען געװען רעװאָלוציאָנערן, איז זײער װיסנשאַפֿטלעכע ירושה ניט געװען צום האַרצן די סאָװעטישע מאַרקסיסטן. זײ האָבן באַטראַכט די ייִדישע קולטור װי אַ גאַנצקײט און ניט געמאַכט קײן גרױסן אונטערשייד צװישן דעם בירגערלעכן קלאַס און דעם פּראָלעטאַרישן.

די מאַרקסיסטישע שיטה אין דער ייִדישער עטנאָגראַפֿיע איז מקוים געװאָרן אין דער גרױסער אױסשטעלונג „ייִדן אינעם צאַרישן רוסלאַנד און אין דעם סאָװעטן־פֿאַרבאַנד‟. זי האָט זיך געעפֿנט אינעם מלוכישן עטנאָגראַפֿישן מוזײ אין לענינגראַד אין 1939. דער קוראַטאָר פֿון דער דאָזיקער אױסשטעלונג, יהושוע פּולנער, האָט באַטאָנט דעם קאָנטראַסט צװישן דעם נעבעכדיקן מצבֿ פֿון די ייִדישע מאַסן אַמאָל און דעם אױפֿבלי פֿונעם ייִדישן פֿאָלק אינעם לאַנד פֿון די סאָװעטן. פּולנער איז געװאָרן ספּעציעל אַנטציקט, װען סטאַלין האָט פֿאַרכאַפּט די מערבֿדיקע שטחים פֿון אוקראַיִנע און װײַסרוסלאַנד, װײַל דװקא דאָרט האָט זיך געפֿונען אַ רײַכער עטנאָגראַפֿישער שטאָף. אָבער פּולנערן אַליין איז ניט געװען באַשערט צו פֿאַרװירקלעכן זײַן פּלאַן פֿון פֿאַרפֿולקומען זײַן קאָלעקציע מיט נײַע מאַטעריאַלן. ער איז אױסגעגאַנגען פֿאַר הונגער בעת דער דײַטשישער בלאָקאַדע פֿון לענינגראַד אין יאַנואַר 1942.

מאַרקסיזם איז געװען ניט דער אײנציקער אידעאָלאָגישער כּוח, װאָס האָט געטריבן די סאָװעטישע ייִדישע פֿאָרשונגען פֿאָרויס. װי עס האָט אַנטדעקט עליסאַ בן־פּורת, זײַנען די סאָװעטישע ייִדישע טוער אין װײַסרוסלאַנד געװען פֿאַרטאָן אינעם שאַפֿן אַן אײגענע דאָיִקע קולטור. אין זײערע היסטאָרישע, לינגװיסטישע און עטנאָגראַפֿישע פֿאָרשונגען האָבן זײ ספּעציעל באַטאָנט דעם אײגנאַרטיקן מהות פֿון דעם װײַסרוסישן ייִדנטום. בן־פּורת האַלט, אַז די סיבה דערצו ליגט אין דער סאָװעטישער נאַציאָנאַליטעט־פּאָליטיק, װאָס איז געװען אױסן צו בױען אַ נײַע װײַסרוסישע אידענטיטעט, מיט ייִדן בתוכם. אָבער מען דאַרף ניט פֿאַרגעסן, אַז אַן ענלעכער פּראָצעס פֿון װײַסרוסישער „טעריטאָריאַליזאַציע‟ פֿון ייִדן איז פֿאָרגעקומען אױך אין דער װילנער געגנט, אױף דער אַנדערער זײַט פֿון דער סאָװעטיש־פּױלישער גרענעץ. אַ ראַיה זײַנען משה קולבאַקס ראָמאַנען „מאָנטיק‟ און „משיח בן־אפֿרים‟ װי אױך די פּאָעמעס פֿון אלחנן װאָגלער, װאָס באַזינגען די װײַסרוסישע לאַנדשאַפֿטן און זײערע פּראָסטע תּושבֿים.

די צװײטע העלפֿט פֿונעם זאַמלבוך באַשטײט פֿון דרײַ טײלן. פֿיר קאַפּיטלען באַשרײַבן די עטנאָגראַפֿישע פֿעלד־פֿאָרשונגען צװישן פּױלישע ייִדן אין ישׂראל (חיה בר־יצחק), אוקראַיִנע (אַלכּסנדרה פּאָליאַן און דזשעפֿרי װײַדלינגער) און בעסאַראַביע (זכריה שולמאַן און אַלכּסנדרה פּאָליאַן). די מחברים באַהאַנדלען פֿאַרשידענע אַספּעקטן פֿונעם ייִדישן קאָלעקטיװן זכּרון, װאָס האָבן זיך אָפּגעהיט אין פֿאָלקלאָר, מאכלים און מינהגים. אין די דרײַ װײַטערדיקע קאַפּיטלען באַטראַכט מען די אײגענע דערפֿאַרונגען מיטן דורכפֿירן עטנאָגראַפֿישע פֿאָרשונגען אין די ייִדישע סבֿיבֿות הײַנט־צו־טאָג.

אינעם שלוס־קאַפּיטל אַנאַליזירט שמעון בראָנער דאָס אָרט פֿון ייִדישער עטנאָגראַפֿיע און פֿאָלקלאָר אינעם ברײטערן גערעם פֿון ייִדישע שטודיעס. ער האַלט, אַז די דאָזיקע אַקאַדעמישע בראַנזשעס געפֿינען זיך צװישן די קלאַסישע ייִדישע לימודים, װאָס האַלטן ייִדישקײט פֿאַר אַ סטאַטישן באַגריף, און דער נײַער השׂגה פֿון קולטור װי אַ באַװעגלעכע געשטאַלט. פֿאָלקלאָר און עטנאָגראַפֿיע, האַלט בראָנער, געפֿינען זיך אינעם צענטער פֿון דער נײַ־אױפֿגעקומענער אַקאַדעמישער דיסציפּלין פֿון „ייִדישע קולטורעלע שטודיעס‟, װאָס גיט זיך אָפּ מער מיט דער אױפֿפֿאַסונג פֿון ייִדן און ייִדישקײט אײדער מיטן זוכן דעם עצם פֿון די דאָזיקע באַגריפֿן. די װאָרצלען פֿון אָט דעם נײַעם צוגאַנג זײַנען פֿאַרלייגט געוואָרן אין די נאָװאַטאָרישע פֿאָרשונגען פֿון ש. אַנ־סקי און זײַנע נאָכפֿאָלגער.