קונסט און קולטור, פּובליציסטיק

אויסשטעלונג לכּבֿוד 125סטן יאָר פֿון קינסטלער שלמה יודאָווין

Exhibit Honors 125th Year of Artist Solomon Yudovin

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אינעם פּעטערבורגער ייִדישן קהילה־צענטער קומט איצט פֿאָר אַ באַשיידענע, אָבער אינטערעסאַנטע אויסשטעלונג פֿון די ווערק פֿונעם רוסיש־ייִדישן קינסטלער שלמה יודאָווין, געווידמעט זײַן 125סטן געבוירן־טאָג. די אויסשטעלונג נעמט אַרײַן זײַנע היסטאָרישע פֿאָטאָגראַפֿיעס, צייכענונגען און ביכער־אילוסטראַציעס.

באַזונדערס אינטערעסאַנט זענען אַ צאָל אַקוואַרעל־צייכענונגען, וואָס יודאָווין האָט געשאַפֿן במשך פֿון די 1930ער יאָרן אין זײַן היימשטעטל בעשענקאָוויטש, אין דער וויטעבסקער געגנט פֿון ווײַסרוסלאַנד. די צייכענונגען ווערן איצט אויסגעשטעלט צום ערשטן מאָל. בעשענקאָוויטש, באַקאַנט ווי אַ צענטער פֿון ליובאַוויטשער חסידים, איז געבליבן ביז דער צווייטער וועלט־מלחמה אַ באַטעמט ייִדיש שטעטל, הגם אינעם יאָר 1936 האָט מען דאָרטן פֿאַרמאַכט די לעצטע שיל; די סאָוועטישע רעגירונג האָט באַטאָנט, אַז קיינער קומט סײַ־ווי נישט אַהין דאַוונען. בעשענקאָוויטש איז טאַקע שטאַרק סעקולאַריזירט געוואָרן נאָך דער רעוואָלוציע; ווען יודאָווין האָט פֿאַראייביקט דאָס אָרטיקע לעבן מיט זײַנע ווערק, האָט דאָרטן נאָך געהערשט אַ געמיש פֿון דער טראַדיציאָנעלער און נײַער סאָוועטיש־ייִדישער קולטור.

אַן אַנדער סעריע אינטערעסאַנטע עקספּאָנאַטן זענען די טעאַטראַלע עסקיזן, וואָס יודאָוויץ האָט געשאַפֿן פֿאַרן „ייִדישן בילדונג־הויז אויפֿן נאָמען פֿון יעקבֿ סווערדלאָוו‟ — איינע פֿון די לעצטע ייִדישע קולטור־אָרגאַניזאַציעס אינעם פֿאַרמלחמהדיקן לענינגראַד. אין 1934 און 1936 האָט דער מאָלער צוגעגרייט די דעקאָראַציעס פֿאַר צוויי קלאַסישע ספּעקטאַקלען: „די רעקרוטן‟ פֿון אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען און „דער פּריזיוו‟ פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרים.

געבוירן אין בעשענקאָוויטש אינעם יאָר 1892, האָט שלמה יודאָווין זיך געלערנט אין דער באַרימטער וויטעבסקער קונסטשול מיט יודל פּען בראָש. שפּעטער איז ער געוואָרן איינער פֿון די בעסטע בוך־אילוסטראַטאָרן און קינסטלער־גראַפֿיקער אינעם לאַנד. אין די שרעקלעכע באַדינגונגען פֿון דער נאַצי־בלאָקאַדע, האָט ער פֿאַרצייכנט די אימאַזשן פֿון דער אויסגעהונגערטער שטאָט לענינגראַד און אירע תּושבֿים. זײַנע ליטאָגראַפֿיעס און פּאָסטקאַרטלעך זענען צווישן די באַקאַנטסטע אימאַזשן פֿון דער שטאָט. אין 1954 איז דער קינסטלער דאָרט ניפֿטר געוואָרן.

הגם די הײַנטיקע אויסשטעלונג איז אַ קליינע, פֿירט זי אויס אַ וויכטיקן צוועק: צו באַקענען דעם ברייטן עולם אי מיטן ייִדישן אַספּעקט פֿון יודאָווינס ירושה, אי מיט דער געשיכטע פֿון דער סאָוועטיש־ייִדישער קולטור בכלל. הײַיאָר מערקט מען אָפּ אין רוסלאַנד דעם 100־יאָריקן יוביליי פֿון דער רעוואָלוציע. צום גוטן צי צום שלעכטן, האָט זי איבערגעלאָזט אַ גרויסן רושם אין דער געשיכטע פֿונעם לאַנד און אויף דער גאַנצער וועלט. די ראָלע פֿון ייִדן אין דער רעוואָלוציע און דאָס ייִדישע לעבן אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד בלײַבט אַ קאָמפּליצירטע, סענסיטיווע און ברייטע טעמע.

זײַענדיק אַ פּלימעניק פֿון ש. אַנ־סקי, איז יודאָווין באַקאַנט ווי אַ מין „גראַפֿישער ייִדישיסט‟. זײַנע צייכענונגען און קינסטלעריש־היסטאָרישע פֿאָטאָגראַפֿיעס קאָנען דינען ווי אַ וויכטיקע בײַלאַגע בײַם לייענען די ווערק פֿון ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן. אין אַנ־סקיס פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס, האָט יודאָווין פֿאָטאָגראַפֿירט דאָס לעבן פֿון די שטעטלדיקע ייִדן. בסך־הכּל, זענען אין אַנ־סקיס פֿאָטאָ־אַרכיוו, געשאַפֿן דורך יודאָווין, געווען בערך 1,500 בילדער. אַ טייל פֿון זיי זענען פֿאַרשוווּנדן געוואָרן און אַ סך אַנדערע – פֿאַרשפּרייט איבער דער וועלט. אין פּעטערבורג איז אָפּגעהיט געוואָרן דער גרעסטער טייל פֿון דער קאָלעקציע.

הײַנט געפֿינט זיך די ייִדישע פֿאָלקסקונסט אין אַ טרויעריקן מצבֿ. בײַ די קינסטלער אין ארץ־ישׂראל ווערן די מיזרח־אייראָפּעיִשע מאָטיוון אָפֿט אויסגעמישט מיט כּמו־ספֿרדישע, הגם מצד דער פּערספּעקטיוו פֿון די מיזרחדיקע ייִדן האָבן אַזעלכע געמישן אויך אַ שטיקל שײַכות צו די אַלטע קונסט־טראַדיציעס.

פֿון דער צווייטער זײַט, האָט זיך אין דער מערבֿדיקער וועלט פֿאַרשפּרייט די צווייפֿלהאַפֿטיקע מאָדע נאָכצומאַכן די פּאָפּולערע מאָדערנע קונסט פֿון דער אַרומיקער נישט־ייִדישער סבֿיבֿה. ווען מע קוקט אויף די אַשכּנזישע מיטל־עלטערלעכע אילוסטרירטע כּתבֿ־ידן, מצבֿות, פּרוכתן, סוכּה־דעקאָראַציעס און אַנדערע חפֿצים, וואַרפֿט זיך אין די אויגן אַ בולטע אייראָפּעיִשע השפּעה. אַוודאי איז עס נישט קיין חידוש, אַז אונדזער ייִדישע שפּראַך געהערט צו דער גערמאַנישער גרופּע און אַנטהאַלט אין זיך אַ גרויסן סלאַווישן עלעמענט. אַדרבה, דער צווישן־קולטורעלער סינטעז איז אַ נייטיקער עלעמענט פֿון יעדער געזונטער און אַנטוויקלטער מענטשלעכער קולטור.

די פּראָבלעם הייבט זיך אָן, ווען אַנשטאָט אַן אָרגאַנישן סינטעז באַקומט זיך אַן אומגעלומפּערטער מישמאַש. מיט אַ וואָך צוריק האָט מײַנער אַ גוטער באַקאַנטער, אַן אַמעריקאַנער ספֿרדישער בעל־תּשובֿה, מיר געשיקט בילדער פֿון זײַן „חנוכּה־בוים‟ — בעצם אַ ניטל־יאָלקע געמאַכט פֿון בלויע און ווײַסע פּלאַסטיק־צווײַגן, באַצירט מיט כינעזישע שפּילעכלעך. ס׳איז אמת, אַז אַ טייל ליובאַוויטשער און אַנדערע רבנים, וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט די בעל־תּשובֿות, זענען אָפֿיציעל מתּיר די יאָלקעס, ווײַל אין דער הײַנטיקער וועלט, בפֿרט אויפֿן שטח פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד, זענען זיי בלויז אַ וועלטלעכער סימבאָל פֿונעם קומענדיקן נײַעם יאָר. ווען מע באַשטעלט אָבער אין כינע ספּעציעלע „חנוכּה־ביימער‟, באַפֿאַרבט אין די קאָלירן פֿון דער ישׂראלדיקער פֿאָן, זעט אַזאַ קאָמבינאַציע אויס אויסטערליש און קאָמיש.

אַן אַנדער באַקאַנטער בײַשפּיל איז דער ברייטער באַנוץ פֿון צווייפֿלהאַפֿטיקע באַצירונגען, דווקא ביליקע און אומגעלומפּערטע, ווי דער נוי־סוכּה אין דער הײַנטיקער ייִדישער וועלט, אַרײַנגערעכנט די פֿרימסטע חסידים. די טיפּישע סוכּות־אָפּטיילן אין חסידישע קראָמען שיידן זיך צומאָל נישט אונטער פֿון ניטל־סעקציעס אין אַ טיפּישן אַמעריקאַנער סופּערמאַרקעט.

פֿאַרוואָס נעמען נישט די הײַנטיקע ייִדן אין באַטראַכט די פּרעכטיקע מײַסטערווערק פֿון ייִדישער פֿאָלקסקונסט אָדער אַזעלכע חנעוודיקע מוסטערן, ווי די ייִדישע פֿאָלקס־אָרנאַמענטן פֿון שלמה יודאָווין? מיט דער הילף פֿון די הײַנטיקע קאָמפּיוטער־טעכנאָלאָגיעס וואָלט מען געקאָנט זיי גרינג נאָכמאַכן און אַנטוויקלען אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים.

מיט 12 יאָר צוריק האָב איך געהאָלפֿן אַרויסצוגעבן אין פּעטערבורג דעם זשורנאַל „דער נײַער פֿרײַנד‟ אויף ייִדיש. קיין פּראָפֿעסיאָנעלן קינסטלער האָבן מיר נישט געהאַט, האָבן מיר פּשוט אַרײַנגעשטעלט יודאָווינס ווערק ווי אילוסטראַציעס; עס האָט זיך באַקומען אי קינסטלעריש, אי בפֿירוש ייִדישלעך. פֿאַרוואָס טוען נישט דאָס זעלבע די הײַנטיקע חסידים און אַנדערע ייִדן, וואָס שטרעבן אָפּצוהיטן די ייִדישע מסורה? די פֿאָלקס־אימאַזשן פֿונעם אַמאָליקן שטעטל זענען דאָך זיכער שענער, ווי די כינעזישע ניטל־באַצירונגען, וואָס אַפֿילו אַ סך קריסטן ווילן נישט קויפֿן צוליב דער אומבאַטעמטער אומגעלומפּערטקייט.

צום באַדויערן, ווערט די טראַדיציאָנעלע ייִדישע קונסט אָפֿט אַסאָציִיִרט בײַ די חסידים מיט וועלטלעכקייט און דער „פֿרעמדער‟ מיזרח־אייראָפּע. אַ יונגע סאַטמאַרער משפּחה אין ברוקלין וועט גיכער אײַנקויפֿן קאָליריקע לעמפּלעך לכּבֿוד חנוכּה און סוכּות בײַ די כינעזער, אַנשטאָט צו טראַכטן, ווי אַזוי מע וואָלט געקאָנט נאָכמאַכן די חפֿצים אין אַ ייִדישן מוזיי אָדער אַ בוך וועגן דער אַמאָליקער אַשכּנזישער פֿאָלקסקונסט. די זעלבע טרויעריקע נטיה זעען מיר, ווען עס קומט צו דער כּל־זמרישער מוזיק. די פֿרומע וועלט אַסאָציִיִרט זי אָפֿט מיט וועלטלעכקייט, דערפֿאַר מאַכט זי נאָך די אַמעריקאַנער פּאָפּ־מוזיק.

אויב אין די הײַנטיקע ייִדישע קהילות וועט מען נעמען אין באַטראַכט די עכטע ייִדישע קונסט־טראַדיציע און כאָטש אויסנוצן די עקזיסטירנדיקע און גוט באַקאַנטע ווערק פֿון אַזעלכע קינסטלער, ווי שלמה יודאָווין, וועט עס זיכער זײַן אַ גרויסער שריט פֿאָרויס. און דערווײַל ווילט זיך האָפֿן, אַז די ווײַטערדיקע אויסשטעלונגען אין מוזייען און קהילה־צענטערס וועלן ביסלעכווײַז צוגרייטן דעם גרונט פֿאַר אַזאַ ווידערגעבורט.