משה, אַהרן און מרים זענען מיצרישע נעמען

Moses, Aaron and Miriam Are Egyptian Names

Yehuda Blum

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 04, 2018.

די וואָך, פּונקט בײַם אָנהייב פֿונעם נישט־ייִדישן נײַעם יאָר, הייבן מיר אָן לייענען דעם צווייטן חלק פֿונעם חומש, „שמות‟. רבי לוי־יצחק באַרדיטשעווער זאָגט אונדז, אַז גאָרנישט אין דער וועלט קומט פֿאָר אומזיסט. אין תּהילים, קאַפּיטל פּ״ז, שטייט געשריבן: „השם יספּור בכתובֿ העמים‟, דער אייבערשטער האָט אין זינען נישט בלױז דעם ייִדישן לוח, נאָר אױך דעם גוייִשן קאַלענדאַר.

אַ טייל ליובאַוויטשער רבנים פּסקענען, אַז ייִדן פֿון רוסלאַנד מעגן באַצירן זייער שטוב מיט אַ נײַ־יאָריקער יאָלקע. אַ טייל ליובאַוויטשער גייען נאָך ווײַטער; אינעם סוף־יאָר 2013, האָבן די ליובאַוויטשער אַקטיוויסטן פֿון דער שטאָט קאָקאָנאַט־קריק, פֿלאָרידע, פֿאַרעפֿנטלעכט לכּבֿוד חנוכּה אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿונעם סאַנטאַ־קלאַוס. סוף־כּל־סוף, איז עס דאָך בלויז אַ סימבאָלישע פֿיגור. צו קיין עבֿודה־זרה האָט דער „סאַנטאַ‟ נישט קיין שײַכות, אָבער קאָן זיכער צוציִען דעם עולם צו דער שיל.

וואָס שייך די יאָלקעס, האָט זיך אין די הײַנטיקע ליובאַוויטשער קהילות געשאַפֿן ערטערווײַז אַן אידעאָלאָגישן מישמאַש. מיט עטלעכע וואָכן צוריק, ווען דער עולם אין רוסלאַנד האָט געפּראַוועט דעם ערשטן טאָג חנוכּה, האָבן די חב״דניקעס אויסגעגעבן קלאַסישע נײַ־יאָריקע פֿײַערווערק־מכשירים און געשאַפֿן דערבײַ אַ קלאָרן אײַנדרוק, אַז חנוכּה איז אַ מין ייִדישער עקוויוואַלענט פֿונעם נײַעם יאָר.

אַוודאי, מעגן די סאַטמאַרער און די אַנדערע „היימישע‟ ייִדן פֿאַרדאַמען די ליובאַוויטשער ווי „פֿאַרגוייִשטע‟ אָפּאָרטוניסטן, אָבער למעשׂה פּראַווען זיי אַליין גרויסע חנוכּה־שׂימחות מיט גרויסע סורפּריז־מתּנות פֿאַר די קינדער. די השפּעה פֿון טיפּישע ניטל־שׂימחות איז קלאָר, און פֿאַר די ארץ־ישׂראלדיקע חסידים זעט דער דאָזיקער מינהג אויס מאָדנע. די חסידישע משפּחות באַטאָנען אָבער, אַז כּדי די קינדער זאָלן דערצויגן ווערן גליקלעך אין דער פֿרומער סבֿיבֿה, איז כּדאַי נאָכצומאַכן די מתּנות־קולטור פֿונעם גוייִשן אַרום. אַז די גוייִשע קינדער קריגן די ניטל־מתּנות, איז גוט צו געבן נאָך בעסערע חנוכּה־מתּנות, כּדי די ייִדישע קינדער זאָלן זײ נישט מקנא זײַן.

אַזוי צי אַזוי, הייבט זיך אָן די הײַנטיקע פּרשה, די ערשטע אינעם חומש „שמות‟, מיט דער מעשׂה, ווי אַזוי די ייִדן האָבן זיך באַזעצט אין אַ פֿרעמד לאַנד און זיך דאָרטן אינטעגרירט אויף אַ ווײַל. קיין יאָלקעס אָדער ניטל־מתּנות האָבן זיי מיט איבער דרײַ טויזנט יאָר זיכער נישט געהאַט, אָבער אַ גרויסער פּראָצענט פֿון אַזעלכע העלדן, ווי משה, אַהרן, מרים און פּינחס, טראָגן – גאַנץ אינטערעסאַנט –  בפֿירוש מיצרישע נעמען.

ווען יוסף און זײַן גאַנצער דור זענען ניפֿטר געוואָרן, איז אין מצרים געקומען צו דער מאַכט אַ נײַער פּרעה. ער האָט פֿאַרשקלאַפֿט די ייִדן און געצוווּנגען זיי אויסצופֿירן אַ שווערע אַרבעט. שפּעטער איז דער מצבֿ געוואָרן נאָך ערגער: דער פּרעה האָט באַפֿוילן די ייִדישע הייבאַמען אומצוברענגען אַלע ייִדישע ייִנגלעך ווײַל ער האָט מורא געהאַט, אַז צווישן ייִדן וועט געבוירן ווערן אַ נבֿיא און אַ משיחישע פּערזענלעכקייט, וואָס וועט זיי באַפֿרײַען פֿון דער שקלאַפֿערײַ.

די הייבאַמען האָבן איגנאָרירט די גזירה, און פּרעהס טאָכטער האָט אַליין געראַטעוועט משה רבינו פֿונעם טײַך.

ווען דאָס ייִנגל, דער קומענדיקער אויסלייזער פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, איז אויפֿגעוואַקסן, האָט דער אייבערשטער זיך באַוויזן פֿאַר אים אין אַ ברענענדיקן קוסט, און געהייסן אים פֿאָדערן בײַ פּרעה צו באַפֿרײַען די ייִדן. וואָס זאָל איך זאָגן, האָט געפֿרעגט משה, טאָמער זײַן פֿאָלק פֿרעגט, ווי דער באַשעפֿער הייסט? האָט דער באַשעפֿער געענטפֿערט, אַז ער הייסט „אהי״ה אשר אהי״ה‟ – „איך בין וואָס איך בין‟.

ס׳איז זייער מערקווירדיק, אַז אין לשון־קודש איז פֿאַקטיש נישטאָ קיין אַנאַלאָג פֿונעם וואָרט „גאָט‟. די נעמען „א־ל‟ און „אלׁו־ה‟ מיינען אַ שטאַרקער כּוח און צומאָל באַצייכענען, להבֿדיל, די אָפּגעטער פֿון אַנדערע רעליגיעס. דער הייליקער שם „אלהי־ם‟ באַצייכנט צומאָל אויך מלאָכים אָדער בכּבֿודיקע מענטשן. דער שם־המיוחד, „י־ה־ו־ה”, מיינט בעצם „דער, וואָס לעבט אייביק‟, הגם על־פּי קבלה איז דער דאָזיקער נאָמען אָנגעלאָדן מיטן טיפֿסטן מיסטישן באַדײַט.

אונדזער פּרשה הייסט „שמות‟ — „נעמען‟. די ערשטע ווערטער פֿון דער סדרה קאָנען אָפּגעטײַטשט ווערן בדרך־רמז, ווי עס ווערט דערקלערט אין די קבלה־ספֿרים: „ואלה שמות בני־ישׂראל‟ — און דאָס זענען די הייליקע שמות, וואָס ווערן באַנוצט בײַ ייִדן. די תּורה דערקלערט אונדז, פֿאַרוואָס אין לשון־קודש ווערן אויסגענוצט אַ גאַנצע ריי שמות פֿונעם רבונו־של־עולם, אַנשטאָט איין קאָנקרעט וואָרט.

אין דער אמתן, איז עס גרינג צו פֿאַרשטיין. דער אייבערשטער בלײַבט מחוץ אַלע באַגריפֿן, דערפֿאַר זײַנען אַלע שמות, אַפֿילו די סאַמע דערהויבענע, בלויז רעלאַטיווע באַצייכענונגען פֿון געוויזע געטלעכע מידות. מער חידושדיק איז דער פֿאַקט, אַז ייִדישע נעמען אינעם חומש „שמות‟ האָבן בפֿירוש מיצרישע עטימאָלאָגיעס. דער מדרש זאָגט, אַז ייִדן האָבן זוכה געווען געראַטעוועט צו ווערן פֿון מצרים ווײַל זיי האָבן זיך נישט געמישט מיט די מיצריים, נישט געביטן זייערע מלבושים און זייער שפּראַך. פֿון דעסט וועגן, האָט משה רבינו אַליין געטראָגן, אַזוי ווי זײַן ברודער און שוועסטער, טיפּישע מיצרישע נעמען.

הר׳ אלעזר שפּיראָ, דער מונקאַטשער רבי, פֿאַרענטפֿערט די קשיא אויף אַ פּשוטן און וווּנדערלעכן אופֿן. אין עטלעכע וואָכן אַרום וועלן מיר לייענען ווי אַזוי די עשׂרת־הדברות, די צען געבאָט, זענען געגעבן געוואָרן אויפֿן באַרג סיני. דער אייבערשטער האָט אָנגעהויבן זײַנע רייד מיט די ווערטער „אָנוכי השם אלוקיך‟; דאָס ערשטע וואָרט אין די צען געבאָט — „אָנוכי‟ — ווי עס דערקלערן די חז״ל, שטאַמט פֿון מיצריש, נישט לשון־קודש.

אין מצרים האָבן ייִדן גערעדט אויף מיצריש, אָבער געשאַפֿן אַן אייגענעם מין „מיצריש־ייִדיש‟. אַדרבה, האָבן זיי דווקא נישט גערעדט סתּם אַזוי אויף לשון־קודש — די הייליקע שפּראַך פֿון תּפֿילות און תּורה־לערנען. דעריבער האָט דער באַשעפֿער אָנגעהויבן די צען געבאָט דווקא מיט אַ ייִדיש וואָרט — צו ווײַזן, אַז ס׳איז אַ מיצווה צו רעדן אויף אַן אייגענער שפּראַך, וואָס בלײַבט נאָענט, אָבער נישט צו נאָענט, צו די שפּראַכן פֿון דער סבֿיבֿה. אַזעלכע נעמען, ווי אַהרן און מרים, זענען געווען אין יענער תּקופֿה פּונקט אַזוי ייִדישלעך, ווי אַזעלכע הײַנטיקע היימישע נעמען, ווי בונעם, גאָלדע, זלמן אָדער טשאַרנע. בונעם שטאַמט פֿונעם אַלט־פֿראַנצויזישן אויסדרוק bon homme (אַ גוטער מאַן). איז וואָס זשע? דער דאָזיקער נאָמען איז שוין לאַנג געוואָרן ייִדישלעך און היימיש. אַדרבה, דער ווילעדניקער רבי איז מסביר אין זײַן ספֿר „שארית ישׂראל‟, אַז משיח װעט קומען צוליב ייִדיש, צוליב דעם טראַנספֿאָרמירן די שפּראַך פֿונעם נישט־ייִדישן אַרום אין אַ כּלי פֿון קדושה. אין אונדזער פּרשה, האָט די ראָלע פֿונעם ייִדישן מאַמע־לשון אויסגעפֿירט דער אַמאָליקער אוראַלטער מיצריש־ייִדיש.

וואָס שייך די הײַנטצײַטיקע ייִדישע מינהגים, איז עס כּדאַי צומאָל נאָכצומאַכן די אַרומיקע קולטור? די באַציִונגען צווישן די ייִדן און מיצרים זענען געווען מער קאָמפּליצירט, ווי אַ פּשוטע אָפּאָזיציע צווישן שקלאַפֿן און פֿאַרשקלאַפֿער. די אַמעריקאַנער ניטל־מתּנות זענען אומבאַקאַנט אין אַנדערע קריסטלעכע לענדער און זענען טאַקע אַ ספּעציפֿיש צפֿון־אַמעריקאַנער חידוש. פֿאַרשקלאַפֿט זענען מיר נישט, אָבער פֿאַרגוייִשט – יאָ, ווי עס מעגן טענהן די קריטיקער. און וואָס שייך די נעמען, איז עס גוט צו רופֿן אונדזערע קינדער „גאָלדי‟ און „דודי‟ אַנשטאָט „גאָלדעלע‟ אָדער „דודל‟? ס׳איז אַ קלייניקייט, אָבער וווּ איז די גרענעץ צווישן דעם תּורהדיקן אַלט־מיצרישן „אָנוכי‟ און דעם נאָכמאַכן די אַרומיקע סבֿיבֿה אָן אַ גוטער סיבה?

די חז״ל באַטאָנען, אַז בתיה, דעם פּרעהס טאָכטער, וועלכע האָט געראַטעוועט און דערצויגן משה רבינו, האָט זוכה געווען צום אייביקן לעבן; זי איז לעבעדיקערהייט אַרײַנגעקומען אין גן־עדן און קיינמאָל נישט געשטאָרבן. איר נאָמען מיינט „בת־י״ה״ - כּבֿיכול, די טאָכטער פֿונעם באַשעפֿער, ווײַל זי רעפּרעזענטירט די הייליקע שכינה. אָפֿט מאָל מיינען מיר, אַז נעמען און ווערטער זענען בלויז אַ צופֿעליקייט. אין דער אמתן, אויב אַפֿילו זיי שטאַמען פֿונעם פֿרעמדן אַרום, זענען זיי געטלעך און הייליק.

לייענענדיק אונדזער פּרשה איז כּדאַי זיך צו פֿאַרטראַכטן, אַז דווקא צוליב דער אוניקאַלער ייִדישער שפּראַך זענען מיר אַרויס פֿון שקלאַפֿערײַ. הגם מיר זענען איטעגרירט אין דער אַרומיקער סבֿיבֿה, מוזן מיר געדענקען, אַז די אינטערגראַציע דאַרף בלײַבן אין געזונטע ראַמען און לשם־שמים.